Náttúrufræðingurinn - 1997, Blaðsíða 78

4. mynd. Rauður hveraleir á Krísuvíkursvæði. Enginn
hiti er í rauða leirnum. Fjær sér í ljósgráan leir. í honum
er hiti og örlítið gufuútstreymi. Rauði liturinn stafar af
steindinni hematíti, sem eroxíð afþrígildu járni (FejJ,).
Talið er að hematít myndist aðallega við oxun á
brennisteinskís. Brennisteinskísinn myndast í heitum
leir við útfellingu næst gufuaugum. Þegar leirinn kólnar
oxast brennisteinskísinn i hematít vegna efnahvarfa
hans við súrefni sem uppleyst er í regnvatni. Mynd:
Stefán Amórsson.
Hið brennisteinssúra vatn leysir auðveld-
lega upp frumsteindir bergsins og gler og
skolar mörgum efnum burtu, t.d. natríum
og kalíum, en önnur efni bindast í síð-
steindum. Má þar sérstaklega
nefha títan en einnig jám og ál.
Auk þess bætist alltaf meira eða
minna af brennisteini við hið
veðraða berg. Þannig leiðir
veðmn með brennisteinssúru
vatni til mikilla breytinga bæði á
efna- og steindasamsetningu
bergsins.
Guðmundur E. Sigvaldason
(1959) rannsakaði ummyndun á
súru bergi á Torfajökulssvæði
og á basaltgangi norður af
Hveragerði í næsta nágrenni
við leirhveri. I báðum tilvikum
breyttist bæði efna- og steinda-
samsetning upprunabergsins
því meira sem nær dró leir-
hvemnum. Niðurstöðumar gáíú
til kynna að skipta megi hinni
súm yfirborðsveðrun i nokkur
stig sem hvert um sig ein-
kennist af ákveðnum steindum.
Þegar hið brennisteinssúra
vatn skolar burtu sífellt meiru
af efnum brotna þær veðran-
arsteindir niður sem fyrstar
urðu til, svo sem leirsteindin
smektít, en í staðinn koma
nýjar steindir, t.d. kaólínít. Á
síðasta veðrunarstigi saman-
stendur leirinn af kaólíníti,
ókristölluðum kísli, anatasi
(títanoxíði) og breytilegu
magni af brennisteini, brenni-
steinskís og stundum gifsi.
Vegna smæðar korna í
hveraleir er hvorki gerlegt að
greina margar steindanna í
honum með berum augum né
lúpu. Þó má oft sjá teningslaga
og bronslita kristalla af
brennisteinskís.
Brennisteinninn er auð-
þekktur á gula litnum, sömu-
leiðis hematít (ferríoxíð) á
dökkrauðum lit (5. mynd). Þá er gifs auð-
greinanlegt. Það myndar stóra, hvítmatta
kristalla sem mynda hrauka sem gjaman
standa upp úr kulnuðum leir (6. mynd).
5. mynd. Ljós skella af hveraleir umhverfis lítið
gufuauga í Neðri-Hveradal á Krísuvíkursvæði. Leirinn
er að mestu úr kaólíníti. Við gufuaugað (hægra megin í
skellunni) er leirinn gráleitur vegna örsmárra kristalla
afbrennisteinskís. Við jaðra skellunnar er kaldur leirinn
litaður afhematíti (sjá texta við 4. mynd). Mynd: Stefán
Arnórsson.
188