Náttúrufræðingurinn - 1997, Qupperneq 90

Walker (1963) taldi að þessi innskot væru
hitagjafinn fyrir hið forna háhitasvæði sem
ummynduninni olli.
í öðrum megineldstöðvum, eins og Set-
bergseldstöðinni á norðanverðu Snæfells-
nesi, virðist oft mega tengja magn
ummyndunar við einstök grunnstæð smá-
innskot fremur en stórt innskot í rótum
megineldstöðvarinnar. Þannig er berg oft
mjög ummyndað í næsta nágrenni keilu-
ganga, sérstaklega fyrir ofan þá (17.
mynd). Keilugangar myndast yfir kviku-
hólfum við að kvikan þrýstir á bergið fyrir
ofan og myndar bogadregnar sprungur sem
gjarnan hallar 20-40° út frá innskotinu
sem hún leitar svo upp í (18. mynd). Þegar
kvika, sem myndar keiluganga, leitar inn í
vatnsósa jarðlög er ekki erfítt að ímynda
sér hvernig hún hitar grunnvatnið næst sér
og þó sérstaklega fyrir ofan, vegna þess að
upphitaða vatnið, sem ummynduninni
veldur, hefur tilhneigingu til að leita upp á
við.
Þegar ummyndunarstcindir falla út úr
vatni lokast gjaman inni í þeim örlítið vatn
sem myndar bólur, svonefndar vökvabólur,
þegar steindin kólnar niður fyrir það hitastig
sem hún myndaðist við. Með því að gera
þunnsneið af bergi mcð ummyndunar-
steindum má skoða þessar bólur í smásjá.
Með sérstökum búnaði má liita þunnsneið-
ina upp og fylgjast mcð því hvenær tiltekin
vökvabóla hverfúr. Það hitastig sem hún
hverfúr við svarar til myndunarhita þess
hluta steindarinnar sem umlykur bóluna.
Á Laugarnessvæði í Reykjavík, sem er
lághitasvæði, er að fínna ummyndunar-
steindir, eins og epídót, sem bendir til
meira en 200°C hita. í borholum á
svæðinu mælist hins vegar yfírleitt um
130°C og mest rúmar 160°C á 3000 metra
dýpi. Vökvabólur í kvarsi á sama svæði
sýna að myndunarhiti þess liggur á bilinu
150-250°C. Því virðist ljóst, bæði af
vökvabólunum og epídótinu, að Laugar-
nessvæðið er fornt háhitasvæði sem hefur
kólnað verulega og brcyst við það yfír í
lághitasvæði. Þess má geta að bólur í
kalsíti gefa aðra niðurstöðu um myndunar-
hita en kvarsið, eða svipað hitastig og
mælist í svæðinu í dag. Kalsít er þeim mun
leysanlegra í vatni sem hitinn er lægri.
Þess vegna má búast við að gamalt kalsít
hafí leyst upp þegar Laugarnessvæðið var
að kólna niður og að kalsítið í svæðinu sé
ungt, þ.e. myndað við þær hitaaðstæður
sem nú ríkja. Gagnstætt kalsíti minnkar
leysni kvars með lækkandi hita. Við
kólnun jarðhitakerfísins leysist það kvars
sem myndast hefur því ekki upp og vökva-
bólur í kvarsinu hljóta að sýna dreifíngu í
myndunarhita kvarsins frá þvi hitastigi
sem nú rikir upp í hæsta hita sem rikt
hefur í jarðhitakerfinu.
■ BREYTINGAR MEÐ TÍMA
Öll hraunlög sem eru ummynduð og nú sjást
á yfírborði jarðar eiga sér sögu hitunar og
síðari kólnunar. Ferging hraunlags innan
gosbeltis veldur hitun lagsins í ákveðinn
tíma, en rek þess út úrgosbeltinu og síðan rof
leiða aftur til kólnunar þess.
Þegar berg ummyndast eru þær steindir oft
mest áberandi sem urðu til þegar hitinn var
hæstur. Það stafar af því að mest myndast af
ummyndunarsteindum þegar hiti er hæstur
vegna þess að efnahvörf, þ.e. ummyndun,
ganga því hraðar íyrir sig sem hiti er hærri.
Þó varðveitast einhveijar ummyndundar-
steindir sem hafa myndast meðan á hitun
stóð og aðrar mcðan bergið var að kólna.
Ummyndun bergs á Islandi má skipta í
tvennt, annars vegar háhitaummyndun
umhverfís innskot og hins vegar svæðis-
bundna ummyndun jarðlagastaflans vegna
fergingar. Þegar jarðlög fergjast hitna þau
vegna þess að hiti vex með dýpi í jarð-
skorpunni. Hilunin örvar efnahvörf milli
vatns og bergs. Þannig eru þau jarðlög sem
dýpst hafa grafíst og mest hitnað mest
ummynduð.
Á íslandi er hitastigull hæstur innan
gosbeltanna. Því veldur kvika sem streymir
upp í skorpuna úr möttli. Þegar jarð-
myndanir rekur út úr gosbeltunum kólna þær
smám saman niður. Einnig verður kólnun
við rof vegna þess að við það færast dýpri
jarðlög nær yfirborði. Þannig á hvcrt gamalt
200