Náttúrufræðingurinn - 1967, Qupperneq 7

NÁTTÚRU FRÆÐINGURINN
99
um Lauge Kochs til jarðfræðiathugana hér á landi. Fyrra sumarið
var Tómas við athuganir á Reykjanesskaga, en síðara sumarið vann
liann ásamt prófessor Backlund að rannsóknum á Þingvallasvæðinu.
Þetta sumar rannsökuðu þeir og kortlögðu Skjaldbreið og Skjald-
breiðarhraun. Næstu árin vann Tómas síðan að úrvinnslu þeirra
gagna, sem þeir söfnuðu árið 1936. Niðurstöður rannsóknanna birt-
ust í ritgerðinni Das Skjaldbreiðgebiet auf Island, sem var próf-
verkefni til fil. lic.-prófs við Háskólann í Uppsölum 1943. Ritgerð
þessi er hin ýtarlegasta og um leið fyrsta stóra ritgerð íslendings
um bergfræði. Lá mikil vinna á bak við hana, enda liðu 16 ár,
unz annað álíka viðamikið rit um íslenzka bergfræði birtist, en
það var rit dr. Guðmundar Sigvaldasonar um rannsóknir á um-
myndun bergs við hveri.
Skjaldbreiðarritgerð Tómasar skiptist í tvo hluta. í fyrri hlut-
anum er gerð grein fyrir hugmyndum jarðfræðinga um myndun
hraundyngna, en þær voru einkum tvenns konar. Ýmsir álitu, að
dyngjurnar hefðu orðið til í einu og þá sennilega löngu gosi, en
aðrir, að þær hefðu myndazt í mörgum gosum. Tómas hallast helzt
að því í ritgerðinni, að Skjaldbreiður hefði orðið til í mörgum
gosum. En eftir að hraungosið í Surtsey hófst, varð honum og öðr-
um íslenzkum jarðfræðingum ljóst, að Skjaldbreiður og reyndar
aðrar hraundyngjur íslenzkar hefðu sennilega orðið til í einu löngu
gosi. Tómas hafði hug á því, að endurrita kaflann um myndun
Skjaldbreiðar í ljósi þeirrar vitneskju, sem hraungosið í Surtsey
veitti, en entist því miður ekki aldur til þess. Tómas benti einnig
á Jjað, að hraunin, sem koma niður á Þingvallasléttuna beggja
megin Hrafnabjarga, væru yngri en Skjaldbreiðarhraunin og berg-
fræðilega frábrugðin þeim. Bergfræðikafli ritgerðarinnar má reynd-
ar teljast meginás hennar. Tómas hafði hlotið góða þjálfun í berg-
fræðilegum rannsóknum í Uppsölum, en að auki varð hann að-
njótandi Alexander von Humboldt-styrks veturinn 1940—41 og
dvaldist þá við bergfræðideild háskólans í Göttingen. Við þá deilcl
störfuðu prófessorarnir C. W. Correns og R. Schumann, sem voru
þá einhverjir kunnustu bergfræðingar heims. Til hins síðarnefnda
mun mega rekja margar nýjungar og endurbætur, sem orðið hafa
á bergfræðissmásjám undanfarna áratugi. Tómas varð ]ní fyrstur
íslenzkra jarðfræðinga til að afla sér þekkingar í meðíerð bergfræði-
smásjár, en hún er flókið 1 jósfræðilegt t;eki. Að auki hafði hann