Náttúrufræðingurinn - 1994, Blaðsíða 25

sambandi. Þótt þessir möguleikar hafi
verið rökstuddir á nokkuð sannfærandi hátt
skortir áþreifanlegri rök og þangað til
verður að líta á þá sem algjörar getgátur.
Skýringarnar sem nefndar eru hér að
ofan eiga það sammerkt að orsakir veður-
farssveiflna eru einhverjar ytri eða innri
breytingar sem bein áhrif hafa á stöðu
meginlanda eða orkubúskap jarðarinnar. A
seinni árum hefur athygli vísindamanna
hins vegar vaknað á breytingum sem ekki
eiga sér slíkar ytri skýringar. Lofthjúpur og
haf virðast búa yfir eðlislægum innri
breytileika. Þessi breytileiki kemur ekki
einungis fram sem mismunur á veðurlagi
frá ári til árs heldur einnig sem mismunur
milli áratuga og alda. Eftir því sem breyt-
ingarnar verða meiri og varanlegri er hins
vegar erfiðara að benda á eðlisfræðilégar
orsakir þeirra án þess að grípa til ytri skýr-
inga af einhverju tagi.
ÁHRIF HAFSINS Á
VEÐURFAR
Ein merkasta uppgötvun síðari ára á sviói
veðurfarsfræði er breytileiki í hringrás
hafsins. Erfitt er að skýra veðurfarssveiflur
milli áratuga og alda með innri breytileika
andrúmsloftsins eingöngu. Hringrás hafs-
ins tekur hins vegar árhundruð og er talið
að breytingar á henni geti skýrt tilviljana-
kenndar veðurfarssveiflur milli áratuga og
alda sem erfítt er að skýra á annan hátt.
Fyrir nokkrum árum kom bandarískur
vísindamaður, Broecker að nafni, fram
með hugmynd um heildarhringrás heims-
hafanna. Þó að sjálfsagt megi sitthvað út á
hana setja í smáatriðum hefur hún reynst
mjög öflugt skýringartæki í allri umræðu
um veðurfarsbreytingar. I grófum dráttum
er inntak hugmyndar Broeckers það að höf
jarðar séu tengd með hringrás sem knúin er
af djúpsjávarmyndun. Varmaflutningur
hafsins lil N-Atlantshafs á sér að miklu
leyti stað (80-90%) vegna lóðréttrar hring-
rásar sem tengist djúpsjávarmynduninni en
að mun minna leyti með hinni láréttu
hringrás yfírborðsstraumanna. Lóðrétta
hringrásin er mjög öflug og er talið að
straumurinn sé hvorki meiri né minni en
15-20 milljónir rúmmetra á sekúndu, sem
er nokkur þúsund sinnum meira en rennsli
allra áa sem renna til hafs á íslandi. Mikil
djúpsjávarmyndun á sér stað í N-
Atlantshafi. Djúpsjórinn streymir síðan
suður allt Atlantshaf inn á Indlandshaf og
síðan Kyrrahaf þar sem hann kemur aftur
upp á yfirborðið. Siðan berst hann eftir
yfírborði til baka (7. mynd).
Veruleg djúpsjávarmyndun á sér einnig
stað í suðurhöfum undan ströndum Suður-
skautslandsins. Hringrásin sem sýnd er á 7.
mynd gengur meðal fræðimanna undir
nafninu „færibandið“.
SVEIFLUR í
DJÚPSJÁVARHRINGRÁSINNI
Við rannsóknir á djúpsjávarkjörnum undan
ströndum Brasilíu hefur komið í Ijós að
djúpstraumar hafa þar stundum skipt um
stefnu og vísbendingar um miklar breyt-
ingar á hringrás hafsins hafa einnig fundist
í N-Atlantshafí. í ískjörnum frá Græn-
landsjökli hafa fundist merki um mjög
snöggar sveiflur í veðurfari ísaldar sem
skýrðar eru með því að hafstraumar í N-
Atlantshafí hafi hrokkið skyndilega í
annan gír ef svo má segja (Sigfús J.
Johnsen o.fl. 1992). Þessar visbendingar úr
rannsóknum á ískjömum benda til þess að
fleiri en eitt jafnvægisástand í djúpsjávar-
hringrásinni sé mögulegt. Þessar breyting-
ar virðast tengdar jökulskeiðum og hlý-
skeiðum ísaldar. Sú hugmynd hefur komið
fram að á jökulskeiðum hætti djúpsjávar-
myndun að mestu í N-Atlantshafi og Golf-
straumurinn fari þá aðra leið en nú.
Menn hafa í framhaldi af þessu reynt að
gera sér grein fyrir því hversu stöðugt þetta
„færiband11 sé. Flestar tilraunir í líkönum
benda til þess að það sé nokkuð stöðugt
langtímum sarnan enda hafa engar grund-
vallarbreytingar orðið á því í þúsundir ára.
Djúpsjávarmyndun í N-Atlantshafí tengist
mjög sellu hafsins en eðlisþyngd sjávar
eykst með seltu. Sem stendur er N-Atlants-
haf mun saltara á yfirborði en N-Kyrrahaf
og djúpsjávarmyndun í N-Kyrrahafi er lítil
19