Náttúrufræðingurinn - 1994, Blaðsíða 61

nokkum veginn samtímis, og án þess að
vita hvor af öðrum, að frávik í göngu
Úranusar um sólu - en hann var þá ysta
þekkta reikistjaman - hlytu að vera reiki-
stjömu að kenna. Báðir notuðu lögmál
Newtons til að reikna hvar á himni þessi
reikistjama ætti að sjást. Stjörnustöðin í
Berlín varð á undan Bretum að bregðast
við þessum tiðindum og leita hinnar nýju
stjömu. Hún fannst fljótlega á þeim stað er
til var vísað og hlaut nafnið Neptúnus.
Þetta gerðist árið 1845 og vakti að sjálf-
sögðu athygli um allan heim.
Á síðari hluta tuttugustu aldar hafa svo
verið stigin stór framfaraspor. Menn hafa
sent gervitungl og geimför langt út fyrir
jörðina, stigið fæti á tunglið og sent ná-
kvæm mælitæki til Ijarlægra reikistjama.
Þetta eru talin ótrúleg tækniafrek - og það
með réttu - en hinu má ekki gleyma að allt
byggist þetta á þeim lögmálum sem New-
ton setti fram fyrir rúmum þremur öldum
og þjóðsagan þakkar því að hann sá epli
detta niður úr tré heima í garðinum hjá sér.
■ ENN UM EFNISMAGN OG
ÞYNGD
Áður var þess getið að í stað orðsins efois-
magn nota eðlisfræðingar að jafnaði orðið
massi sem er bæði styttra og þjálla. í dag-
legu tali nota menn þó oft orðið þyngd;
maður segist vera 75 kg þungur, en á við að
efnismagn sitt eða massi sé 75-faldur massi
kílógrammlóðs. I daglegu lífí kemur þetta
ekki að sök. Þó er það svo að sé þyngd
einhvers hlutar, til að mynda kílógramm-
lóðs, mæld með nógu mikilli nákvæmni á
ýmsum stöðum á jörðunni kemur í ljós að
lóðið er ekki alls staðar jafn þungt. Þyngst
er það á pólunum en léttast við miðjarðar-
linu. Þar veldur einkum tvenr.t: (1) jörðin
er flatari við pólana og því er lóðið örlítið
nær miðju jarðar þar en við miðbaug; (2)
snúningur jarðar um sjálfa sig vegur upp
hluta þyngdarinnar, því meir sem nær
dregur miðbaug, sökum miðflóttakrafts.
(Þennan miðflóttakraflt er auðvelt að verða
var við með því að binda steinvölu í band
og sveifla henni síðan í hring; því hraðar
6. mynd. Halastjörnur voru fyrr á öldum
taldar boðberar válegra tíðinda. Nú vita
menn að þetta eru gríðarstórir hnull-
ungar, oft að mestu leyti úr ís og hreyfast
margar eftir sporbaugum, oft mjög teygð-
um. Halinn, sem þœr draga nafn sitt af, er
loftkenndur og snýr jafnan frá sólu.
Myndin sem sýnir halastjörnu Halleys var
tekin í Mexíkó 23. mars 1986. Ljósm. D.L.
Mammana.
sem valan fer því fastar togar hún í
bandið.) Hins vegar er efnismagn lóðsins
vitaskuld hið sama á miðbaug og pól.
Nú á dögum kannast flestir við þyngdar-
leysi og hafa séð myndir af geimförum
svífandi í lausu lofti inni í geimfarinu eða
utan þess. Geimfarinn er þá kominn á braut
umhverfís jörðu og miðflóttakrafturinn
vegur þyngdarkraftinn upp. Á svipaðan
hátt mætti segja að maður sem lætur sig
fljóta í vatni sé í þyngdarleysi: þrýstingur
vatnsins á hann vegur þyngdarkraftinn upp.
Hins vegar hafa menn ekki fundið neitt ráð
til að uppheija þyngdarkraftinn á einhvem
ákveðinn hlut, til að mynda mann - gera
hann þyngdarlausan hvar sem hann er
55