Náttúrufræðingurinn - 1994, Blaðsíða 54

veginn sömu Qarlægð frá henni. Þetta virt-
ist mótsagnakennt. Eg áttaði mig þó að
lokum á því sjálfur, án þess að lesa um það
í bókum, og því hefur það fest mér í minni.
Hér er ætlunin að rabba svolítið um
þennan merkilega kraft á einfaldan hátt og
án þess að grípa til þeirra reikningslista
sem venjulega eru notaðar þcgar rætt er um
þessi efni.
■ NOKKRIR FRUMHERjAR
Ef nefna ætti þá menn sem mótað hafa
hugmyndir manna um þyngdarkraftinn
koma einkum ijögur nöfn upp í hugann:
Gríski heimspekingurinn og ijölfræð-
ingurinn Aristóteles (384-322 f.Kr.) setti á
bók þær einföldu hugmyndir um þyngdina
er voru ríkjandi á hans tíð og virðast blasa
við hverjum manni. Þær hafa þó reynst
hafa takmarkað gildi og eru raunar bein-
línis rangar sumar hverjar, enda þótt ýmsir
trúi þeim enn.
ítalinn Galíleó Galílei (1564—1642)
rannsakaði fyrstur manna fall hluta með
vísindalegum aðferðum og leiðrétti Aristó-
teles á afdrifaríkan hátt.
Englendingurinn Isaac Newton (1642-
1727) ritaði eitt merkasta vísindarit allra
alda, þar sem hann setti ekki aðeins fram
grundvallarlögmál aflfræðinnar um krafta
og áhrif þeirra heldur einnig þyngdarlög-
málið um aðdráttarkraft sem ávallt og alls
staðar er að verki. Þessi lögmál voru bylt-
ing í heimi vísindanna, þetta voru fyrstu
náttúrulögmálin sem giltu ekki aðeins hér á
jörðu heldur í alheimi. Þau gerðu mönnum
kleift að segja fyrir um gang himintungla
og jafnvel segja fyrir um himinhnetti sem
enginn hafði augum litið, hvar þeir væru
staddir og hve efnismiklir þeir væru.
Síðastur þessara manna er svo Albert
Einstein (1879-1955) er bylti hugmyndum
manna um rúm og tíma og skýrði þyngdina
sem sveigju í ijórvíðu tímarúmi: að efnis-
miklir hlutir sveigi tímarúmið umhverfis
sig og að það sem okkur virðist þyngdar-
kraftur sé í raun áhrif þessarar sveigju
rúmsins, hlutir fari skemmstu leið - gagn-
veg - í tímarúminu.
■ Á HIMNI OG jÖRÐU
Frumstæðustu hugmyndir um þyngdaraflið
og hreyfingar hluta eru eitthvað á þá leið
að jörðin sé flöt og allt sem á henni er leiti
niður á við. Ár og lækir renna niður til
sjávar, epli fellur til jarðar sé því sleppt og
stöðvast ekki fyrr en það mætir einhverri
fyrirstöðu. í upphæðum er þessu öðruvísi
farið. Sól, tungl og stjömur falla ekki til
jarðar heldur ganga eftir föstum brautum á
festingunni. Til eru fyrirbæri sem brjóta
gegn þessari reglu, svo sem loginn sem
stefnir upp, en hann er líka i aðra röndina
af himneskum toga, skyldur eldingunni.
Upp er stefnan til himna, til hinna ódauð-
legu guða, niður er stefnan til undirheima,
þar sem Hel ríkir.
Til voru merkilegir hugsuðir meðal
Forn-Grikkja, menn eins og Eratosþenes
og Aristarkos, sem sáu fyrir sér að jörðin
var kúla og færðu rök að því, en engu að
síður hélt sú trú að jörðin væri flöt velli
meðal almennings langt fram eftir mið-
öldum.
Meðal menntamanna réði ríkjum allt
fram á sautjándu öld sú heimsmynd sem
eigna má gríska stjarnfræðingnum Ptóle-
maiosi og gríska heimspekingnum Aristó-
telesi. Samkvæmt Ptólemaíosi var jörðin
kúla í miðju alheims en himintungl öll
voru á kristalhvelum og gengu umhverfis
hana, þar með talin sólin sjálf. Samkvæml
Aristótelesi var eðlileg hreyfing allra
jarðneskra hluta niður á við; hlutir falla til
jarðar, því hraðar sem þeir eru þyngri.
Þegar þeir eru komnir eins langt niður og
þeir komast stöðvast þeir og eru síðan í
kyrrstöðu. Til að hreyfa hlut þarf kraft, þvi
meiri sem hluturinn er þyngri. Til að við-
halda hreyfingu hlutar þarf einnig kraft,
vanti hann stöðvast hluturinn smám
saman. Þetta er allt í góðu samræmi við
það sem manni sýnist enda varð kenningin
lífseig. Enda þótt þetta sé greinargóð
lýsing á því sem i fljótu bragði virðist
kemur annað í Ijós þegar dýpra er
skyggnst. En það gerðu menn ekki öldum
saman. Aristóteles var einn af mestu
spekingum fornaldar og það sem eftir hann
48