Náttúrufræðingurinn - 1994, Qupperneq 71

Jan Purkinje
MIÐEVRÓPSKUR FJÖLFRÆÐINGUR
ÖRNÓLFUR THORLACIUS
ílvað er sameiginlegt frumum í hnykli
heilans (litlaheila), sérhæfðum vöðva-
þráðum er flytja boð innan hjartans,
kjarna óþroskaðs eggs í eggjastokki
konu og breytingum á nœmi augans á liti
þegar birtan dofnar?
Öll eru þessi fyrirbœri kennd við sama
mann, Purkinje. Og þá liggur nœst við
að spyrja hver sá fjölfrœðingur hafi
verið sem léði þeim öllum nafn.
an Evangelista Purkinje fæddist í
Libochovice í Bæheimi árið 1787
og lést í Prag 1869 á áttugasta og
öðru aldursári. Purkinje (eða
Purkyné að tékkneskum rithætti) lauk
læknisprófí frá Háskólanum í Prag árið
1819 og vann síðan um skeið við rannsóknir
þar. Hann átti verulegan þátt í að opna augu
lífeðlisfræðinga fyrir eðli sjónar. Meðal
annars veitti hann því athygli að ekki eru
sömu litir skærir í birtu og rökkri. Meðan
bjart er og menn greina liti virðast gulir og
grænir hlutir ljósari en bláir og rauðir. Þegar
dimmir svo mikið að litir verða ekki greind-
ir virðast bláir fletir til muna ljósgrárri en til
dæmis gulir.
Þetta vitum við nú að rekja má til þess að
í augunum eru tvær gerðir af ljósnæmum
skynfrumum, keilur, sem greina liti, og staf-
ir, sem greina heiminn í svarthvítu en eru
miklu ljósnæmari en keilurnar og nýtast því
í dimmu. Ljósnæmi stafanna er mest á blátt
en keilumar nema best ljósgrænt og gult.
Þessi hliðrun á ljósnæmi milli birtu og
rökkurs er kennd við uppgötvarann og
kölluð purkinjevik eða purkinjeverkun.
UVINUR GOETHES
Þýska skáldið og náttúruheimspekingurinn
Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832)
hreifst af rannsóknum Purkinjes á sjóninni.'
Hann varð vinur þessa bæheimska fræði-
manns og átti að margra mati verulegan þátt
í því að Purkinje varð prófessor í lífeðlis-
fræði og meinafræði við Háskólann í
Breslau í Prússlandi (nú Wroclaw í Pól-
landi) árið 1823.
Læknadeildin í Breslau tók Purkinje af
litlum fögnuði. Honum var meðal annars
fundið það til foráttu að hann talaði bjagaða
þýsku með tékkneskum hreim. Einn af sam-
starfsmönnum Purkinjes, prófessor í líffæra-
fræði sem Otto hét, ráðlagði honum að
halda fyrirlestra sína frekar á latínu, þá væri
von til þess að stúdentarnir skildu þá.
Reyndar virðist Purkinje hafa verið margt
betur gefið en að boða kenningar vísinda
sinna, ef til vill að einhverju leyti vegna
tungumálaörðugleika. Nemendur hans
gengu út þegar hann hélt því fram að til
þessa hefðu fyrirlestrar í lífeðlisfræði eink-
um gengið út á það að „endurtaka kenningar
1 Goethe hafði sem náttúruheimspekingur sér-
stakan áhuga á eðli lita og þar með litaskynj-
unar. Hann skrifaði litafræði (Farbenlehre), þar
sem hann reyndi, með takmörkuðum árangri að
mati síðari tíma vísindamanna, að hrekja skýr-
ingar Newtons á eðli ljóss og lita.
Náttúrufræðingurinn 64 (1), bls. 65-66, 1994.
65