Samvinnan - 01.12.1949, Blaðsíða 6

Þar var orrusta rnikil osr fékk Helsá
o o
banasár.“
Hér er blandað saman ýmsurn forn-
um minnum, trúnni á fylgjur eða
hamingjur, sem hurfu frá einum ætt-
ingja til annars, þegar örlagaþráður-
inn var á enda spunninn, trúnni á
óvættir og illþýði, sem mjög var á reiki
um jólin, sagnir um jóladrykkjur og
heitstrengingar og loks blótgölturinn,
sem var fórnardýrið, helgað Frey eða
hans skylduliði, og því fóru heitstreng-
ingar fram á höfði honum. í Hervar-
arsiigu segir, að Heiðrekur konungur
hafi látið ala gölt og hafi liann orðið
svo mikill sem öldungar (þ. e. gömul
naut) þeir, er stærstir voru, og svo
fagur, að hvert hár þótti úr gulli vera.
Sór konungur síðan við göltinn þann-
ig, að hann lagði aðra hönd á höfuð
honum en hina á burst.
Hér er vikið að ævafornum venjum,
sem farið hafa fram við heitstrenging-
ar, þar sem Freysdýrkun hefur verið,
einkum á jólum. En önnur aðferð var
að stíga á stokk og strengja einhvers
heit, sem manndómur þótti í vera, og
er iðulega getið um slíkar heitstreng-
ingar í fornsögum vorum að miðsvetr-
arblótum. Bragarfull hefur sú skál
heitið, sem drukkin var að lokinni
heitstrengingu til heiðurs þeim, er
heitið gerði og var sá bragur manna
sem skaraði fram úr.
Freyr ók í kerru með gelti þeim er
Gullinbursti hét, og bendir sú goð-
sögn ótvírætt á það, að geltir voru sér-
staklega helgaðir þessum guðdómi og
því fram leiddir að Freysblótum, eins
og hestum hefur líklega verið fórnað,
þar sem Óðinn var blótaður. Verður
þetta skiljanlegt, þegar þess er gætt,
að Freyr var frjósemdargoð og að
svínin eru dýra frjósömust. Til sömu
áttar bendir það, að Sýr var eitt af
heitum Freyju, er var systir Freys, en
sýr var einnig svínsheiti. Ætla menn,
að heiti þetta sé rótskvlt orðunum
sori og saur; en það vissu forfeður
vorir, að í saurnum var fólgið frjó-
magn jarðar. Því er heiti þetta nátengt
frjósemdargoðunum. Hefur Barði
Guðmundsson, þjóðskjalavörður, fært
sterk rök fyrir því í merkilegri ritgerð,
að Saurbæir, sem margir eru á landi
hér, muni einkum hafa verið blótstað-
ir Freysgyðlinga. Nægir í því efni að
benda á Saurbæ í Eyjafirði. Þar bjó
ein dóttir Helga magra. En hann var
samkvæmt Landnámu austrænn að
ætt, og var faðir hans kominn frá Sví-
þjóð, einmitt þaðan, sem Freysdýrkun-
in var mest. Sanna það sögur, að Freys-
dýrkunin hefur verið ríkjandi með af-
komendum hans. Til dæmis reisti
Ingjaldur, sonur lians, Freyshof að
Hripkelsstöðum, og verið hefur akur-
inn Vitasgjafi, sem aldrei brást, Freys-
akur, sem bar vitni um máttugleik
guðsins.
I þessu sambandi er vert að veita
því athygli, að getið er þess, að Helgi
magri hafði svín tvö á skipi sínu.
Sleppti hann þeim á land við Galt-
hamar, en fann þau síðan í Sölvadal,
þrem vetrum síðar, og voru svínin þá
sjötíu saman. Brást ekki varðveizla
Freys á þessum eftirlætisskepnum sín-
um, og mæla því sterkar líkur með
því, að ríkust hafi verið Freysdýrkun-
in með kyni Helga magra, og hafi af-
komendur hans leitt fram sonargelti
á jólablótum, er síðan hefur verið
slátrað til jólaveizlunnar og blóði
þeirra stökkt yfir goð og veizlugesti.
Blótað hefur verið til árs og friðar.
JÓLAVENJUR, sem tíðkast hafa er-
lendis allt til þessa dags, eru leifar
af gróðurblótum Freysdýrkunarinnar.
Grís hefur verið alinn til jólanna,
helzt á laun af húsfreyjunni. Síðan er
honum slátrað og hann steiktur í
heilu líki og borinn þannig á borð og
látinn standa þar nokkra daga.
í Svíþjóð og Danmörku hefur sú
venja haldizt, að baka jólabrauð í
galtarlíki. Nefnist það jólagölturinn. I
hann var oftast notað korn það, sem
síðast var upp skorið. Stendur jóla-
gölturinn á borðum um öll jólin og
var stundum geymdur til sáningar-
tímans, og var þá sumt af honum mul-
ið í akurinn, en annað gefið plóghesti
og plægingarmanni. Hugmyndin virð-
ist hafa verið sú, að þannig yrði frjó-
máttur hins síðasta kornbindis varð-
veittur í líki galtarins og honum
miðlað til hinnar nýju gróandi. í
Eystrasaltslöndum tíðkast og þessir
brauðhleifar, er jólageltir nefnast.
Enn önnur venja hefur tíðkazt í
Svíþjóð, sem er leifar hinna fornu
gróðurblóta, en nú orðin að jólaleik.
Maður kemur inn sívafinn skinnum.
Hefur hann heyvisk í munni, er líkist
svínsburstum. Þetta er jólagölturinn.
Húsfreyjan skundar til með hníf í
hendi og býst til að slátra honum. Er
þetta sér til gamans haft.
Bendir þetta allt í þá átt, að miðs-
vetrarblótin, eða jólablótin hafi eink-
um verið „blót til gróðrar", að m. k.
þar, sem Freysdýrkun var. En að því
leyti voru þau skyld sólhvarfahátíð-
inni, að Freyr var einnig sólarguð og
því varð hann svo snortinn af Gerði,
hinni bjartörmuðu Gýmisdóttur.
Tröllkonan, sem mætti Heðni, er
hann kom af skóginum jólaaftan, á
sér margar hliðstæður í íslenzkri
þjóðtrú fornri og nýrri. Eru þjóðsög-
ur vorar frá fyrstu tíð fullar af frá-
Úlfarnir elta sól og mt'ma. Teikning eftir Dollman.
6