Samvinnan - 01.12.1949, Blaðsíða 42

lauk svo ferli sínum, að hann hafði
rænt þjóð sína möguleikanum til þess
að læra að stjórna sér sjálf. Þegar hann
var orðinn valdalaus, á gamalsaldri,
var áhyggjuefni hans framtíð þess
sköpunarverks, sem hann hafði skilið
eftir, hins þýzka ríkis. Og þær áhyggj-
ur voru ekki ástæðulausar. Það þekkj-
um við, sem nú lifum.
AMILLI þessara tveggja manna er
átjánda öldin — og hún lengi lifi.
Hún er öldin, sem skóp í Þýzkalandi
stórmenni andans, yfirburðapersónu
í gerfi skálds og spámanns. Hann var
talsmaður friðar, og hann er ástmögur
mannkynsins. Þessi orð koma ósjálf-
rátt á varir, er maður les og heyrir að-
dáunarorðin, sem falla honum í skaut
um allan hinn menntaða heim, tvö
hundruð árum eftir niðurstigningu
hans.
Eg nota þetta orð af ásettu ráði.
Það merkir framkomu, birtingu, nið-
urstigningu guðlegrar veru á jörðinni.
Það var eitthvað guðdómlegt við þann
mann, við kaldhæðnislega viðkvæmni
hans, hina köldu og hátíðlegu góð-
mennsku í alltinnibindandi eðli hans.
En það var eitthvað yfirnáttúrlegt og
draugalegt við starfshraða hans, dverg-
lega fjölhæfni hans, aðdráttarafl hans,
eitthvað dularfullt við þau lífssann-
indi, sem endurnærðu anda hans. og
hljóta að hafa sprottið af persónuleika
hans, þessum fjölþætta persónuleika,
sem í senn upplyfti, niðurlægði og
krafðist óafturkallanlegrar undirgefni.
t „IPHIGENIE", sem er fagurt verk
og mannlegt í bezta skilningi þess
orðs og framkallar tár í augum hvers
þess, sem ber í brjósti listrænar til-
finningar, segir Göthe:
„Ættkvísl framleiðir ekki án taf-
ar guðlega veru eða ófreskju; að-
eins ættleggur illra eða góðra
manna leggur mannheimi til ógn-
irnar, gleði heimsins.“
Með hvorttveggja orðunum „guð-
leg vera“ og „ófreskja“ á hann við ver-
ur, sem ekki eru af mönnum. Með því
að binda þær saman í einni hugsun,
gerir hann þeim jafn hátt undir höfði,
af því að hann veit, að engin gleði er
til án ógna, og hin guðlega vera hlýt-
ur að geyma ófreskjuna hið innra
42
með sér. Það er líka eitthvað ófreskju-
legt við Göthe, hinn risavaxna anda,
eða að minnsta kosti eitthvað dular-
fullt. Um hann leikur svali ískaldrar
einangrunar, sem er í senn umburðar-
lynd og fyrirlítandi gagnvart nær öllu.
Hinn venjulegi maður nálgast Göthe
skjálfandi á beinunum. Og hver sá,
sem ávarpaði hann, varð að tala skýrt
og glöggt. Meistarinn í Weimar sagði
eitt sinn: „Ef eg á að hlýða á skoðanir
annarra, þurfa þær að vera glögglega
og skýrt framsettar. Eg er sjálfur nægi-
lega torskilinn."
í ÞESSARI tvöliundruðustu ártíð
skáldsins er ekki úr vegi að reyna
að leita sannleikans um þennan mann,
sem er svo mjög dáður.
Við upphaf þessarar leitar er mest
um vert, að lenda ekki í þeirri fallgröf
samtímans, sem gerir mun á „vondu“
og „góðu“ Þýzkalandi, eða verða undir
áhrifum þeirra manna, sem nota nafn
Göthes í áróðri sínum til þess að fegra
ásjónu hins „góða“ Þýzkalands. Þýzkt
atgjörfi geymir eins mikið af góðleika
og atgjörfi getur yfirleitt geymt,
en hið ,,vonda“ Þýzkaland er þar líka
fyrir.
Til þess að sjá þann mann, sem
heimurinn nú heiðrar á tvöhundruð-
ustu ártíð hans í réttu ljósi, verðum
við að líta á hann, að mínum dómi,
sem raunverulegan bróður þeirra
Lúthers og Bismarcks, sem táknmynd
þýzkrar atgjörfi, en jafnframt, í mild-
asta, hreinasta og mannlegasta formi
sínu, sem risann á tindinum.
Nafnið Göthe staðfestir raunar
kenningu mína, nafnið er symbólskur
lykill. Norrænt og gotneskt er það, en
það sem er barbarískt í því er skáld-
lega fegrað í hinum hljómþýða fram-
burði nafnsins. En það var einmitt
hlutverk Göthe, að fegra, fullkomna
og móta. Þannig var líf hans, líf, sem
oft hefur verið kallað fagurt lista-
verk. Sjálfum mun honum hafa verið
þetta ljóst og ber vísukorn vott um
það, og gæti vel hafa orðið grafskrift
hans:
„Þú ert sloppinn í gegn, að minnsta
kosti
komstu áfram, en látum hvern sem er
reyna að feta slóðina og sleppa frá því
óbrotinn.“
SAMHLJÓMURINN, jafnvægið,
hið sígilda form, sem við jafnan
tengjum við nafn Göthe, voru ekki
eiginleikar, sem féllu honum í skaut
fyrirhafnarlaust. Þeir sýna okkur
mikinn sigur í skaphöfn hans yfir
hættulegum — jafnvel eyðileggjanda
— tilhneigingum. Þessum tilhneiging-
um var breytt, þær beizlaðar og smátt
og smátt tamdar til þess að þjóna góð-
leikanum og lífinu. En þrátt fyrir
margar og miklar andstæður í skap-
höfn þessa mikla manns, andstæður
og jafnvel mótsagnir og mótsetningar,
sem urðu undirstaða hins skapandi
afls hans, eru þó í lífi Göthes margir
dimmir, ómanneskjulegir og yfir-
manneskjulegir eiginleikar, sem hrella
og hræða hinn venjulega mannvin.
Það er fyrst hin alltof kraftmikla
og ófriðlega tortryggni og gagnrýni,
sem Nietzsche kallaði táknræna eigin-
leika þýzks mikilleika, hörð — jafnvel
illættuð — gagnrýni, sem skilur alla
hluti og fyrirlítur alla hluti, leyfir
huganum hættulegt frjálsræði og er
algjörlega laus við alla tilfinninga-
semi. Michelet nefndi slíkt hugarfar
„háðskt, forlagatrúar og mefistófel-
ískt“, og hann sannaði þar með, að
hann átti ekki aðeins við Friðrik
mikla og Bismarck, heldur einnig
Göthe, snilldarandann, sem fæddi af
sér fyndnustu djöflaandlit, sem til eru
í bókmenntum veraldar, táknmyndir
niðurrifs og neikvæði. í augum þeirra,
sem þekktu hann, virtist Göthe oft
líkur Mefistófeles. Níhilismi hans
fannst þeim óhugnanlegur. Hann kom
samtíðarmönnum sínum á óvart með
torskildum og torráðnum setningum,
sem báru í sér geysilegar efasemdir,
og stundum meira að segja afturkall-
anir. Þeir tala um óttalegt kæruleysi
í fari hans, nærri ótrúlegt hlutleysi,
og kona Schillers talaði fyrir munn
þeirra allra, er hún sagði: „Hjarta
hans hneigist að engu.“
En þetta „ekkert“ er aðeins annað
nafn á „öllu“, á öllu, sem lifir og hrær-
ist, það nær til sérhvers manns og til
lífsþorsta þess anda, sem tekur á sig
öll gerfi, vill vita allt og vera allt.
Þetta er ennþá annað nafn á nær
því yfirmannlegu trúleysi, sem finnur
ánægju í því að skilja lærisveina eftir
í eyðimörkinni, og í því, að hrella
áhangendur eins skoðanakerfis með
(Framhald á bls. 59)