Andvari - 01.06.1959, Side 21

ANDVARI
BIBLIAN, KIBKJAN OG VISINDIN
19
þangað til góðum og fimum mönnum tókst loks að koma sprengju í lerlíkið
og splundra því.
Þetta eru slík dæmi, sem löngum þykja ærin og engra frekari vitna þörf
um þátt Biblíunnar og kirkjunnar í vísindalegri framsókn Evrópumanna. Hinn
hvíti maður liefur komizt það áfram í vísindum, sem hann er kominn, þrátt
fyrir kristindóminn, Biblían var honum síður en svo lyftistöng, hún var þvert
á móti einn þeirra þröskulda, sem erfiðast var að yfirstíga. Trú og vísindi eru
í eðli sínu andstæður, ósættanlegar.
Þetta mun ekki óalgeng skoðun, enda hefur hún ósleitilega verið flutt,
og það í vísinda nafni, þótt ég muni ekki til þess að hai’a séð þetta haft eftir
neinu mikilmenni í vísindum. Og ekki verður vitnað í fremstu brautryðjendur
nútímavísinda þessari skoðun til stuðnings. Þvert á móti. Ég hef þegar vitnað
í Einstein. Max Planck (höfundur kvantakenningarinnar í eðlisfræði) mundi
vera sá samtímamaður, sem helzt yrði talinn jafnoki hans. Hann segir: „í
hvaða átt og hversu langt sem vér horfum, finnum vér ekki ncina mótsögn
niilli trúar og náttúruvísinda, lieldur fyllsta samræmi, og einmitt í þeim
atriðum, sem skera úr. Trú og vísindi byggja ekki hvort Öðru út, eins og
margir halda eða óttast nú á tímum, heldur byggja hvort á öðru og þurfa
hvort á öðru að halda. Ef til vill er beinasta sönnunin fyrir því, að trú og
vísindi eiga samleið, sú sögulega staðreynd, að mestu náttúruvísindamenn allra
tíma, menn eins og Kepler, Newton, Leibnitz, voru gagnmótaðir af djúpu
trúarþeli".
Sjálfur er höfundur þessara ummæla, Max Planck, einlægur og ákveðinn
kristinn trúmaður og hefur ritað mikið um afstöðu trúar og vísinda.
Þegar fyrstu miðin voru tekin og fyrstu sporin mörkuð á braut náttúru-
vísinda í nútímaskilningi þess orðs (í byrjun 16. aldar), voru margir braut-
ryðjendanna kirkjunnar menn. Á hinn bóginn voru margir kirkjumenn sinnu-
lausir um þau efni eða beinlínis andvígir vísindalegum nýungum, og opinber
afstaða kirkjunnar var þá og oft endranær einatt næsta neikvæð.
En tvenns ber að gæta í því sambandi, ef gera skal sanngjarna grein
fyrir þeirri staðreynd — en þá sanngirni skortir, að mér virðist, býsna oft í
söguritun og alþýðufræðslu nútímans. Annars vegar er þess að gæta, að and-
mæli gegn nýungum voru oftar eai menn kunna að halda fræðilega rökstudd
eða visindalega, ekki trúarlega, alltjent ekþi lyrst og fremst. Það var m. ö. o.
tekizt á í fræðilegri alvöru og einlægni, jafnt á báðar síður. Dirfska og hug-
kvæmni í tilgátum er mikil vísindaleg dyggð og nauðsynleg. En allt verður
að prófast, og engin fræðileg tilgáta eða kenning á heimtingu á samþykki fyrr
en hún hefur gengið í gegnum deiglu margfaldrar gagnrýni. í sögu vísindanna