Andvari - 01.01.1990, Blaðsíða 98

96
JÓNAS KRISTJÁNSSON
ANDVARI
glatað í sinni upphaflegu mynd, en vitneskju um það er einkum að fá hjá
Snorra Sturlusyni í Heimskringlu.
Undir lok 12. aldar rituðu tveir munkar á Þingeyrum, Oddur Snorrason
og Gunnlaugur Leifsson, hvor sína sögu af Ólafi konungi Tryggvasyni. Saga
Gunnlaugs er glötuð að mestu, en saga Odds er varðveitt í íslenskri þýðingu.
Brot er til af sögu Ólafs helga í mjög gömlu handriti, frá fyrra hluta 13. aldar,
og eru líkur til að sú saga hafi einnig verið samin seint á 12. öld. í þessari
Elstu sögu Ólafs helga hafa verið mjög svo sjálfstæðar frásagnir af íslenskum
mönnum svo sem Þormóði Kolbrúnarskáldi og Hjalta Skeggjasyni. - Ein-
hverjar fleiri sögur frá grannlöndum kynnu að vera frá svipuðum tíma, lok-
um 12. aldar, til að mynda Orkneyingasaga. Upphaf Sverrissögu var ritað að
undirlagi konungsins um 1285, en sögunni síðan haldið fram til dauða hans
1202.
Á fyrra hluta 13. aldar verða til mikil yfirlitsrit eða heildarrit um Noregs-
konunga. Elst er talin Morkinskinna frá því um eða laust fyrir 1220, þá Fag-
urskinna og loks Heimskringla Snorra Sturlusonar samin kringum 1230. í
Morkinskinnu hafa frá öndverðu verið sjálfstæðir þættir um íslendinga líkt
sem í Elstu sögu Ólafs helga, og öðrum íslendingaþáttum hefur síðar verið
aukið inn í handritið sem varðveist hefur, en það er að minnsta kosti hálfri
öld yngra en Frum-Morkinskinna, ritað seint á 13. öld.
Víkjum þá að sögum um innlenda viðburði. Þorlákssaga hlýtur að vera
samin eftir að Þorlákur var tekinn í tölu heilagra manna og eftir að jarteina-
bók hans var lesin upp á Alþingi 1198. En ekki ætla menn að sagan sé miklu
yngri, og er hún talin rituð um eða laust eftir 1200. Allar líkur virðast til þess
að hún sé elst biskupasagna. í kjölfar hennar koma Hungurvaka og Páls-
saga, líklega báðar eftir sama höfund, og hlýtur Pálssaga að vera færð í letur
eftir dauða biskups 1211. Enn yngri eru svo aðrar biskupasögur.
Elstar sagnanna í Sturlungusafninu eru taldar Þorgils saga og Hafliða,
Sturlusaga, Guðmundar saga dýra og Hrafns saga Sveinbjarnarsonar. Guð-
mundur dýri andaðist 1212 og Hrafn var tekinn af lífi 1213. Sögurnar segja
frá dauða þeirra og hljóta því að vera yngri; Sigurður Nordal telur ýmis rök
benda til þess að þær séu ekki samdar fyrr en eftir 1220. Þorgils saga og Haf-
liða segir að vísu frá atburðum sem gerðust hundrað árum fyrr, um 1120, en
þó hallast þeir Jón Jóhannesson og Sigurður Nordal að því að sagan sé rituð
löngu eftir atburðina, jafnvel ekki fyrr en eftir 1237; í sögunni er sagt frá
andláti Magnúsar biskups Gissurarsonar, en hann lést það ár.
Nú hef ég talið það helsta sem með vissu má vita um aldur hinna elstu
greina eða flokka íslenskra fornsagna. Elstar eru heilagra manna sögur, þá
konungasögur, síðan biskupasögur og loks sögur um íslenska höfðingja, sög-
urnar í Sturlungu. Af þessu yfirliti virðist mega ráða tvennt:
(1) Sögur um helga menn fara á undan sögum um höfðingja þessa heims.