Andvari - 01.01.1990, Side 124

122
EINAR HEIMISSON
ANDVARI
þess er ugglaust sagan Píus páfi yfirgefur Vatíkanið, sem skrifuð var árið
1939 þegar Ólafur Jóhann bjó við mjög þröngan kost, vann fyrir sér með
prófarkalestri, fékk lítið greitt fyrir og sinnti aðeins eigin ritsmíðum þegar
tóm gafst frá því að lagfæra ritsmíðar annarra. Þetta er kreppusaga. Aðal-
söguhetjan er kötturinn Píus páfi og er hann nokkurs konar holdgervingur
aðstæðnanna. í útliti og hegðan kattarins sýnir skáldið breytta tíma, hann er
núna úfinn og horaður, ekki lengur bústinn og sællegur, kreppan hefur skoll-
ið á af fullum þunga. Sagan er að formi í anda leikrits, þetta er myndrænt
drama, nánast eins og kvikmynd þar sem glyrnur kattarins, aðalpersónunn-
ar, eru upptökulinsurnar. Brjálsemin, sem fátækt, hungur og atvinnuleysi
leiða yfir fólk, er sýnd í þeim verknaði að hengja köttinn á snúrustag fyrir
meintan þjófnað á ostbita. Svo frumleg er fléttan í þessari sögu, svo óvenju-
leg eru efnistökin að það eitt ætti að nægja til að greypa hana í minni lesand-
ans. En líkast til er það þó lokamynd sögunnar, sem flestum líður seinast úr
minni, mynd smástúlku, sem syrgir köttinn sinn, klassísk lýsing á smælingja,
sem engin áhrif hefur á framvindu mála í kringum sig: Gunna litla er algjör
þolandi og grátur hennar, sem flýtur út í einmánaðarrökkrið „eins og til-
breytingarlaust viðlag“ er einungis „eitt stef í veruleikans tregaþungu söng-
list“. Skáldið skilur þarna lesandann eftir í þurrabúðareldhúsi andspænis
smástúlku, sem grætur og hjarta hennar slær heitum slögum og andlit hennar
er ekki lengur andlit bernsku heldur „ásjóna ævagamallar þjáningar“.
Það er einkenni á verkum Ólafs Jóhanns Sigurðssonar að smælingjar hans
eru algjörir smælingjar og mæta örlögum sínum ekki með ofurmannlegu
æðruleysi eða hálfkæringi í anda Jóns Hreggviðssonar.
Hið sígilda minni í smásögum, frásögn einsemdarmannsins, á sér einnig
fulltrúa í verkum Ólafs Jóhanns Sigurðssonar. Sagan Höndin er ein þeirra,
lýsing á samskiptum tveggja einmana manneskja, tónskálds og aldraðrar
konu. Þetta er einnig knöpp saga og tilfinningar fólksins eru sjaldnast settar í
orð. Þetta er rökkursaga, hún gerist í myrkri um jólaleyti og lyktir hennar
eru sveipaðar hulu í samræmi við það.
Ólafur Jóhann Sigurðsson kunni afar vel að tefla fram andstæðum, stund-
um því illa og því góða, stundum því veika og því sterka. Oft var það fögur
náttúra, sem Ólafur notaði sem andstæðu hins illa í lífi mannfólksins, en í
sögunni Kvistir í altarinu er það ástin, sem berst vonlausri baráttu við eymd-
ina, sem drepur allt: fatlaður maður missir konuna, sem hann elskar. Og ein
minnisstæðasta saga Ólafs Jóhanns er sagan Kross og stríð, lýsing á lífi van-
gefins drengs og móður hans. Þarna beitir skáldið því, sem kallast mætti list-
ræn einföldun og nefnist á þýsku „kúnstlische Vereinfachung“. Stíllinn er
neikvæður og speglar almennt orðfar fólks um vangefinn dreng, talað er um
„fáráðling“, sem enginn skilur nema móðir hans. Þetta er stríðssaga, sem