Andvari - 01.01.1990, Síða 126

124
EINAR HEIMISSON
ANDVARI
Smásögur Ólafs Jóhanns Sigurðssonar eiga sér allar fléttu og margar harla
óvæntan endi. Þetta eru sögur en ekki myndir. Eða með öðrum orðum: þær
eru dæmi um hið klassíska smásöguform. Þarna er löng saga sögð í fáum
orðum og list hins ósagða jafnframt haldin í heiðri. Þarna stendur tíðum hluti
fyrir heild, persónur Ólafs deila örlögum með ótalmörgum öðrum. Sögurnar
eru ótrúlega fjölbreyttar og ólíkar, höfundur er jafnvígur á sveitalýsingar og
borgarlýsingar, þetta er handbragð þess, sem þekkir margt, hefur komið
víða og getur þess vegna horft á það sama frá mismunandi sjónarhornum.
Sögurnar eru hvassar, jafnvel grimmar, þar er ekkert dregið undan: Ólafur
Jóhann taldi það ekki kost á verkum sínum að boðskapur þeirra væri falinn.
Fáir lýsa fegurð náttúru og lista af meiri þrótti og fáir lýsa jafnframt full-
komnum ljótleika, hjálparleysi og vonleysi þjáningarinnar á eins beinskeytt-
an hátt. Hann var skáld andstæðnanna en einungis vegna þess að honum
þótti heimurinn vera heimur andstæðnanna. Ungur gerði hann sér far um að
hafa hönd á sem flestu, þreifa á slagæð mannlífsins, hann neyddist til að
vinna mjög fjölbreytta vinnu, fór víða, menntaði sig sjálfur. Fyrir honum
voru bókmenntirnar og þjóðfélagið tvíeyki, sem ekki varð klofið í sundur: ef
þjóðfélagið var grimmt átti það vitaskuld einnig að vera grimmt í skáld-
skapnum, annað væri fölsun. Hann var húmanisti, lagði mælistiku mann-
legra gilda einatt til grundvallar verkum sínum og lífsviðhorfum og það
þýddi tíðum verulegan mótbyr samtímans. Smásögur hans voru sagðar „til-
komulitlar“, „undarlega út í hött“ og „koma lesandanum nauðalítið við“
þegar þær komu fyrst út. Árið 1946 var mat opinberra aðila á verkum hans
með þeim hætti að skáldastyrkur hans var lækkaður um helming.
Smásöguformið hefur löngum verið vanmetið bókmenntaform á íslandi.
íslendingar hafa löngum verið ljóðelskir og metið skáldsögur sínar mikils en
smásögur hafa einatt staðið í skugga þeirra eins og lakara, metnaðarlausara
bókmenntaform. Ólafur Jóhann Sigurðsson helgaði smásagnaritun fyrri
hluta rithöfundarferils síns og vann að því frekar en flestir aðrir íslenskir höf-
undar að skapa henni sess í íslenskum bókmenntum. Þetta tókst honum.
Smásögur hans hafa öðlast klassískt gildi. Á tímum þegar íslensk tunga virð-
ist eiga á hættu að tapa blæbrigðum sínum, glata litum sínum eru verk Ólafs
Jóhanns góður sjóður. Hann var orðmargur rithöfundur, lagði mikið upp úr
tónlist málsins og því var ekki að undra að Snorri Hjartarson kæmist eitt sinn
svo að orði að Ólafi yrði „allt að ljóði“.
Ólafur Jóhann Sigurðsson var afar kröfuharður til sjálfs sín og kvaðst
sjaldan vera ánægður með eigin verk. Hann hafði þó á orði að hann væri
helst sáttur við nokkrar smásagna sinna. Ólafur gerði stöðugt meiri kröfur til
uppruna tungumálsins og þegar hann las smásögur sínar yfir fyrir endurút-
gáfu um fjörutíu árum síðar gerði hann á þeim nokkrar málsfarsbreytingar,