Vikan - 18.02.1965, Blaðsíða 19

sem fleiri hafa trúlega króknað en þeir, sem fóru í kirkjuferð á páska-
dag. Ofan á allt þetta kom svo stór hópur skipsbrotsmanna, enda segir
svo í Biskupasögum, að þessu hafi fylgt ,,ófriðr ok lögleysi, ok á þat
ofan manndauði sá um allt landit, at enginn hafði slíkr orðit síðan
landit var byggt."
Nú er ( sögum farið fljótt yfir. Ekki mikið um harðindi, en sóttir og
manndauðar, eldsumbrot og kynjavetur, þegar voru „sénar sólir tvær
í senn, álfar og aðrir kynjamenn ríða saman í flokkum," og þar fram
eftir götum. 1183 týndust af hafskipum fimm hundruð manns, og 1186
var fellivetur mikill og grasleysisár. Þá kom ekki skip af Noregi til
íslands. Næsta vetur féll nautpeningur í hrönnum, og ekki kom skip
að heldur það sumar. 1192 dóu 20 hundruð manna í Norðlendinga-
fjórðungi frá veturnóttum til fardaga úr sótt og sulti. 1196 var kallaður
Manntapavetur og næsti vetur gekk yfir með óöld og ísalög.
Aldamótaárið 1200 horfði til vandræða á nýjan leik, vegna frosta,
hríða og hallæris, sem af þessu leiddi. Þá var það, að Jón biskup
Ögmundsson — þá að vísu látinn — aflétti plágunni á dýrðlegan hátt.
Þegar kom fram í marz var svo að mönnum sorfið, að þeir voru reiðu-
búnir að reyna hvað sem var, og tóku upp helgan dóm þess sæla
biskups. Að morgni helgidagsins var mikið frost, skafrenningur og ofan-
koma, svo sem verið hafði að staðaldri. En þegar gengið var til kirkju,
var snjórinn orðinn kramur, og þegar helgur dómurinn var hafinn (
kirkjuna, tók að rigna. Og þannig fór um allt land.
Gengið til lands
Tveimur árum síðar var vetur með nafninu Frosta vetur, en ekki er
getið sérstakra hörmunga af hans völdum. Hins vegar hét sumarið eftir
Býsna sumar. Um Seljumannamessu það sumar (8. júlí) gengu 30 menn
á ísi frá Flatey á Breiðafirði til lands. Þá tók Páll biskup það ráð, að
Veturinn 890. Vatnsdæla segir frá því, að þegar Þorsteinn Ingimundarson
átti að mæta til einvígis við Berg hinn rakka, varð hann að fresta þeirri
hólmgöngu því marga daga samfleytt var ekki hundi út sigandi fyrir kafaldshríð.
heita á guð og helga menn, að syngja Pater Noster þrisvar á dag og
gefa ölmusu á hverju sumri um Þorláksmessu, ef úr rættist, „ok kom
aldrei síðan hallæri meðan hann lifði," segja Biskupasögur.
Ekki hef ég kynnt mér, hve langlífur Páll biskup varð, en samkvæmt
framansögðu hefur hann örugglega verið látinn árið 1242, þegar Kol-
beinn Arnórsson reið ( nóvember suður yfir Tvídægru með 600 menn.
Þeir lögðu upp ( krapaslettingi og frostleysu, en er leið á daginn, gerð-
ist vindur norðlægur og gekk upp með frost, og þegar á leið,
jókst bæði vindurinn og fannkoman. Ofan á þetta bættist svo nátt-
myrkur, og ekki leið á löngu, þar til allur hópurinn hafði tapað öllum
áttum og var orðinn rammvilltur. Þarna leystist liðið upp, sumir krókn-
uðu, aðra kól til meiðsla, og fáir þeirra, sem af lifðu, komust vopnaðir
til byggða, því þeir voru svo loppnir, að þeir gátu engu haldið. Og
trúlega hefur einhver ráfað um Tvídægru, þegar snjóa leysti um vorið,
í leit að brandi sínum ellegar öxi.
Réttum áratug síðar voru þeir Hrafn Oddsson og Sturla Þórðarson á
leið suður Bláskógaheiði til að berja á Gissuri Þorvaldssyni. Þegar þeir
fóru frá Hallbjarnarstöðum, tók að þykkna upp, og gekk á með slag-
veðri. Þeir héldu þó áfram að Ölfusvatni, en fréttu þá, að enginn
kæmist yfir Ölfusá nema fuglinn fljúgandi, sneru við og létu rekast vestur
af heiðinni. Bjargaði hver öðrum eftir beztu getu og héldu allir lífi, „en
urðu sem vesölstir", segir í Sturlungu. Og þessi orð, sem hér eru milli
gæsalappa, gætu sem bezt átt við forfeður okkar ( heild, allt fram til
Vormanna íslands og sumarveðranna á þessari öld.
Eftir miðjan janúar þennan vetur gerði ofsalegar rigningar svo öll
vötn urðu ófær. Um kyndilmessu (2. febrúar) var með naumindum, að
hægt væri að fleyta biskupnum yfir Hvítá, og eftir páskavikuna tepptist
allt syðra af snjóum.
Birnir í stórum hópum
Nú líður allt stórtíðindalaust að kalla fram til ársins 1274, en þá
segja annálar frá því, að 22 hvítabirnir hafi verið drepnir á landinu,
en 27 árið eftir. Og fjórum árum síðar lagði svo sjóinn umhverfis
landið, að fara mátti með hestalestir margar vikur sjávar á (si, og lá
ís þessi við landið langt fram á sumar, svo margir hugðu, að
nú myndi eyjan eyðast, því ekki varð róið á sjó fyrir ísi, nema úr ein-
staka veiðistöð..
Næstu vetur er aðallega getið um mannfelli af sóttum, en sagt að
þá hafi komið margir stórir vetur í röð, og margir orðið hungurmorða.
1290 er sagður hafa verið mikill fellivetur, og að hvergi hafi séð í jörð
yfir sumarið fyrir snjó, sem hlýtur að vera orðum aukið. Næsti vetur
á eftir var Eymuni hinn mikli, fellivetr, snjóvetr, jökulvetr." Og þannig
má fikra sig áfram gegnum annálana, þar sem skiptast á hallæri og
grasleysi, sóttum, landskjálftum, gosum, skriðuföllum, frostum, snjóum,
svellum og yfirleitt öllum þeim hörmungum, sem yfir mega dynja. Við
fljotan yfirlestur vekur það furðu, að nokkrir skuli hafa skrimt af svo
mörg illæri á skömmum tíma — og átti þó ástandið eftir að versna. En
ofan a allt annað bætist, að einmitt á þessum öldum bárust menn mjög
á banaspjótum og drap hver sem betur gat, en það ásamt harðind-
unum megnaði ekki að gera menn aldauða á landinu! Ég yrði ekki
hissa, þótt eftir einhvern tíma (hálfa öld, eina, tvær, tíu?) mætti lesa
það ( annálum, að fáeinir íslendingar hefðu orðið einir (búa heims til
þess að lifa af kjarnorkueyðingu heimsins, — ef eitthvað er eftir í þeim
af þeirri skepnulegu seiglu, sem hélt tórunni ( forfeðrum okkar hér
á öldunum.
En kannski er ekki allt eins bágt og virðist. Mönnum hefur lengst af
verið þann veg farið, að marka helzt þau tíðindi, sem verst voru og
hrikalegust. Má enn sjá það í flestum okkar skrifum, þv( oft er þetta
spennandi á að hlýða eða um að lesa, og við málaliðar á ritvellinum
reynum að finna þau atriði til að skrifa um, sem líklegt er að fólk vilji
lesa og fræðast um. Og hið sama er að segja um fyrirrennara okkar,
annalai itarana, þeir frettu ekki um annað en það, sem upp úr stóð,
og af því er fremur sagt til um hið illa en góða. Þar af leiðir, að
hin betri árin hafa orðið utundan, en hin verri lifa þeim mun skýrar
í minningunni. Annars langar mig að vitna hér ( Hannes biskup Finns-
son, þar sem hann ræðir um þetta efni í ritgerð sinni Um mannfækkun
af hallærum á íslandi.
„At á íslandi hafa Húngr og Hallæri opt at höndum borit, þarf eigi
kynlegt þykja, þar sem mörg betri lönd hefir einatt sama hendt. Þó
finnaz mætti at þeirra milda Lopt, Friossemi, Ríkidæmi, og hæga kaup-
höndlan mundi varna þeim við því. Enn þó ísland sé hallærasamt, þá
er þat samt eigi óbyggjandi; þau góðu árin eru miklu fleiri enn þau
hörðu; líka og, þó á vorri tíð hafi áfallit stórharðindi, þá hafa forfeður
vorir, hvöria oss er svo tamt at prísa miklu sælli enn vér erum, haft
aungu minni né færri harðæri at reyna, hefur landit þó þess á milli
optast náð sér aptr, fædt sín börn, og framleidt margan merkismann,
gott verkfæri í Guðs hendi, þarft og farsællt þessa heims, enn s(ðan
fullsællt í hinum betra." Framhald á bls. 24.
VIKAN 7. tbl.