Vikan - 04.12.1969, Page 23

sem unnizt hefur? Það væri ótrú-
legt, en — mannskepnan er und-
arlega samansett.
En það voru íslenzkar sjálfs-
ævisögur, sem ég ætlaði að minn-
ast lítillega á. Það má vera að
þær séu hver annarri líkar að
því leyti til, að þær fjalli marg-
ar hverjar um svipað efni. En
það gera allar frásagnir og sög-
ur, hvort sem þær eru sannar eða
skáldskapur, sé betur að gætt.
Þegar á allt er litið, eru megin-
þættir mannlegs lífs hvorki eins
marglitir né misjafnt snúnir og
ætla mætti. Fjölbreytnin er ekki
í því fólgin,' að sagt sé frá at-
burðum, sem ekki hafa komið
fyrir áður, eða fyrir aðra en
þann, sem söguna segir heldur
hinu, að hann lifir atburðina á
annan hátt en aðrir, sér þá í öðru
ljósi og segir frá þeim með sínu
orðalagi samkvæmt því. Fyrir
það eru íslenzkar sjálfsævisögur
— eins og raunar allar sjálfsævi-
sögur — jafn ólíkar og höfundar
þeirra voru eða eru ólíkir hver
öðrum, þótt þær gerist á svipuðu
tímabili, í svipuðu umhverfi og
við líkar aðstæður. Eg nefni það
sem dæmi, að í fjórum af þeim
sjálfsævisögum, sem liggja hér á
skrifborði mínu, er minnst á hinn
alkunna og einkennilega lands-
hornamann, Sölva Helgason, og
honum lýst nokkuð. Skæri nafn-
ið ekki úr um það, gæti lesand-
inn jafnvel verið í nokkrum vafa
um, að allir væru þeir, höfund-
græzkulausasta mannlýsing, sem
um getur í íslenzkum bókmennt-
um, heldur og hið merkilegasta
framlag til skilnings á ýmsum
þáttum í skapgerð Gríms, en um
hann segir Gröndal aftur á móti
fátt eitt.
Og þá er komið að því, sem
þessum sjálfsæ-^isögum er oft
fundið til foráttu — að þær séu
dapurlegar aflestrar. Því fer
fjærri. Flestar þeirra luma ein-
mitt á hinum skemmtilegustu frá-
sögnum. Kaflar í sumum þeirra
bera því meira að segja vitni, að
höfundarnir hafi verið gæddir
ósvikinni kýmnigáfu og næmu
skopskyni, sem hörð lífsbarátta
og kröpp kjör hafi síður en svo
megnað að slæva. Þegar þess er
gætt, virðist það furðulegt hve
nútímabókmenntir okkar, þær
sem skráðar eru á timabili alls-
nægtanna, eru einmitt dapurleg-
ar; höfundar þeirra undantekn-
ingarlítið drepandi hátíðlegir og
alvörugefnir og gersneyddir öllu
skopskyni. Fyrir nokkrum árum
hófu danskir læknar og heilsu-
farssérfræðingar vísindalega
rannsókn á því — í fúlustu al-
vöru —- hver áhrif allskonar
„innréttingaefni", viðartegundir,
gerviefni og annað þess háttar,
hefði á heilsufar fólks, andlegt
og líkamlegt. Það skyldi þó ekki
eiga eftir að sýna sig, að harð-
viðurinn, plastið og allt það, sem
nútíma kynslóð á við að búa,
hafi drepið úr henni allt skop-
skyn og kýmnigáfu?
Annað mál er svo það, að ekki
er skóp höfunda sjálfsævisagn-
anna alltaf jafn græzkulaust og
lýsing Gröndals á „gullsa“ gamla.
Sjálfur átti Gröndal það til að
bregða fyrir sig meinlegu skopi
um samferðamenn sína, þeirra
sem honum var ekki allskosta
saklaust við. Slíkt er mannlegur
breyskleiki, en snjallt getur
skopið verið þótt biturt sé og
skemmtilegt aflestrar eigi að síð-
ur, því að við lesendurnir erum,
líka breyskir. Þrír eru þeir
sjálfsævisagnahöfundar, auk
Gröndals, sem að mínum dómi
bera af öðrum, hvað snertir
fyndni og næmt skopskyn, hvort
heldur þeir segja frá mönnum
eða atburðum, auk þess sem þeir
hafa það fram yfir Gröndal, að
fyndni þeirra er alltaf græzku-
laus. Ber þar fyrst að nefna þjóð-
skáldið, Matthías Jochumsson, en
sjálfsævisaga hans, „Sögukaflar
af sjálfum mér“, er með afbrigð-
um fjörlega skrifuð og skemmti-
leg aflestrar. Finnur Jónsson á
Kjörseyri er annar, en bók hans,
„Þjóðhættir og ævisögur frá 19.
öld“, er öðrum þræði sjálfsævi-
saga, og er vart að finna
skemmtilegri mannlýsingar og
um leið jafn græzkulausar. hjá
öðrum höfundum. Þann þriðja,
Sigurð Briem póstmeistara, tel
ée síðast vegna þess að hann er
yngstur, en sjálfsævisaga hans,
„Minningar", ber ekki einungis
vitni óvenjulega næmu og fág-
uðu skopskyni, og leiftrandi frá-
sagnargleði, heldur og þeirri yf-
irlætislausu snilli varðandi mál
og stíl, sem mönnum er annað-
hvort meðfædd eða ekki eins og
hagmælskan.
Það er ekki ófróðlegt athugun-
ar hvert skop þessara höfunda
— og sjálfsævisagnahöfunda yf-
irleitt — beinist fyrst og fremst.
Þeim er það flestum sameigin-
legt, að það beinist fremur að
þeim sem meira máttu sín í þjóð-
félaginu en hinna, sem þar voru
utangarðs. Finnur á Kjörseyri
var prestsonur, fæddur 1842, en
missti ungur föður sinn, varð að
vinna fyrir sér snemma, gerðist
bóndi, átti margt barna, og hef-
ur aldrei haft aflögu tíma að ráði
til sjálfsmenntunar eða ritstarfa,
eins og að líkum lætur, en mjög
hefur hugur hans staðið til
hvorutveggja. Hann skráði
margt, frásagnir af þjóðháttum
og gamlan fróðleik, en þó fyrst
og fremst af mönnum, sem hann
kynntist, sumpart af afspurn, og
þá helzt þeim, sem voru að ein-
hverju leyti frábrugðnir öllum
almenningi. Hann nefndi það,
sem hann skrifaði, ,,Minnisblöð“
— með því hefur hann vafalaust
viljað gefa í skyn að það væri
hripað niður í flýti, þar eð að-
stæðurnar leyfðu sér ekki önnur
vinnubrögð. Engu að síður er allt
sem hann skráði á vönduðu og
ZKUM ÆVISÖGUM
arnir fjórir, að lýsa einum og
sama manninum, svo ólíkum
augum hafa þeir litið hann og
tekið ólíka afstöðu gagnvart hon-
um. Það er því harla órétt mælt
þegar því er haldið fram að ís-
lenzkar sjálfsævisögur séu fá-
breytilegar aflestrar og hver
annarri líkar. Og fyrst lýsingin
á Sölva var tekin sem dæmi má
geta þess, að margar þessar
sjálfsævisögur hafa einmitt að
geyma afburða snjallar mannlýs-
ingar — þar er til að manni sé
svo gerlýst í einni setningu, að
leita þurfi til íslendingasagnanna
eftir hliðstæðu. Enn er þar og að
finna mannlýsingar, sem eru
einskonar lykilorð að ýmsu í fari
afkomenda þeirra, sem um er
rætt, á stundum þjóðkunnra
manna. Margt hefur verið ritað
um Grím Thomsen, manninn,
skáldið, stjórnmálamanninn og
bóndann. Auk þess eru hin
merkilegu sendibréf móður hans
beinlínis gullnáma fyrir þá, sem
komast vilja sem næst persónu-
leika hans og skaphöfn. Engu að
síður er lýsingin á föður hans í
„Dægradvöl", sjálfsævisögu
Benedikts Gröndals ekki einung-
is einhver sú fyndnasta og
Að jörðu ertu komin, af jörðu skaltu aftur verða .... Þá stakk hann spaðan-
um í þriðja sinn í moldina, en missti við það fótanna og rann niður 1 gröfina ...
kjarngóðu alþýðumáli, frásagn-
arstíllinn lipur og hnökralaus og
er auðséð að honum hefur verið
létt um að skrifa. En þó er það
fyrst og fremst hlý og góðlátleg
kímni og næmleiki fyrir því
broslega, bæði í fari manna og
atvikum, sem einkennir alla frá-
sögn hans. Ég tek sem dæmi
kafla úr frásögn hans af Eggerti
presti Bjarnasyni, syni Bjarna
Pálssonar landlæknis; en Eggert
þessi þjónaði ýmsum prestaköll-
um á Suðurlandi og víðar í 48 ár.
„Séra Eggert fékkst, að sagt er,
talsvert við lækningar með góðri
heppni, var talinn snarmenni
mikið og glíminn, söngmaður og
nafntogaður hesta- og reiðmað-
ur .. .“ segir Finnur.
„Þó að séra Eggert væri fljót-
færinn og ekki nógu gætinn,
tókst honum samt margt, sem
öðrum var ófært. Og þótt hann
færi ekki alltaf eftir ströngum
reglum í embættisfærslu og
fleiru, þá var hann svo vinsæll,
að honum fyrirgafst meira en
öðrum, og eru til um það margar
sögur. Eina slíka sögu hefur sagt
mér sonarsonur séra Eggerts ...
en honum sögðu söguna Guðrún
Framhald á bls. 100.
VIKAN-JÓLABLAÐ 23