Gripla - 01.01.1984, Side 123

VITA - HISTORIA - SAGA 119
samin beinlínis vegna dæmisögu Ketils til að hafa áhrif á stjórnmála-
ástandið í landinu eins og það þróaðist á 12. og 13. öld.
Allt þetta sýnir að íslenska fornsagan getur ekki verið bókmennta-
grein sem sprottið hafi af sjálfsdáðum á einhverjum fornum og ‘munn-
legum’ grunni: hún er ítarleg og meðvituð úrvinnsla, en frumleg þó, úr
margvíslegum erlendum áhrifum sem borist hafa til landsins fyrir at-
beina kirkjunnar. Þetta er sú niðurstaða sem yfirborðsrannsókn mín
leiðir til. Þá er eftir að vita hvort rannsókn á djúpstæðari fyrirbærum,
sjálfri formgerð frásagnarinnar, mynstri og stefjagerð, leiðir til sömu
niðurstöðu, og skal ég nú snúa mér að því.
Ég ætla að byrja á því að lýsa stuttlega heilagra manna sögum miðalda
í Evrópu og á íslandi, og síðan evrópskum sagnaritum frá sama tíma.
Lýsingin verður miðuð við þau sex atriði sem ég taldi upp núna áðan.
Virðist mér að þessi litla rannsókn leiði beint til grundvallaratriðanna
í formgerð fornsagnanna.
Lítum fyrst á heilagra manna sögur. í upphafi er slík saga stuttorður
texti, mjög einfaldur og þurr, næstum því eins og opinber skýrsla: Þetta
gildir að sjálfsögðu um frásagnir eða gerðarbækur sem ritaðar voru
þegar píslarvottar voru teknir í helgra manna tölu. Textinn er gerður
sem heimild mönnum til uppbyggingar.
1.-2. Af þessu leiðir að nákvæmar staðar- og tímasetningar skipta
litlu máli. Það nægir að segja í mjög grófum dráttum hvar og hvenær
atburðirnir gerðust, án nánari skilgreiningar. Landfræðileg umgerð
sögunnar er mjög lausleg: nafn á landi eða borg án annarra upplýsinga.
Frásögnin er ekki nákvæm nema þegar um er að ræða stað píslarvættis
(passió) og staðsetningu heilagra dóma (inventio og síðan ef til vill
einnig translatió). Tímasetningin er ennþá óljósari, því að vegna þeirrar
helgi sem bundin var við píslarvættisstaði verður hún að sitja á hakan-
um fyrir staðfræðinni. Tímasetningin er miðuð við einstök mikilvæg
augnablik án tillits til tímarásarinnar, og þess vegna er gangi sögunnar
vikið til hliðar. Það sem skiptir máli eru mikilvægir atburðir, táknrænar
athafnir: þegar öllu er á botninn hvolft eru staðsetning og tímasetning
nánast óþarfar. Atburðir gerast í yfirnáttúrulegum tíma sem miðast við
heimsendi og það er upphaf verksins sem ákveður stöðu þess. Einnig
má segja að heilagra manna sögur séu í tengslum við helgisiðatíma dýr-
lingahátíða.
3. Lýsingar á söguhetjunum eru hins vegar mjög einkennandi fyrir