Hugur - 01.01.1991, Blaðsíða 10

8
Atli Harðarson
HUGUR
sjálfir neina vitlega merkingu. Þetta er dæmigert frumspekilegt
vandamál: Eitthvað hlýtur að vera en getur samt ekki verið.
Aður en ég held áfram og reyni að finna lausn á þessu vandamáli
skulum við líta aftur á spumingarnar sem ég lagði fyrir í upphafi.
Þessar spumingar voru: Hafa menn frjálsan vilja? Hvað er frjáls
vilji? Hver eru tengsl frjáls vilja og siðferðis? I ljósi þess sem þegar
er sagt getum við umorðað tvær fyrstu spurningarnar svona: Ráða
menn sjálfir hvað þeir vilja? Hvað er að ráða sjálfur vilja sínum?
I næsta kafla ætla ég að reyna að svara annarri spurningunni, það
er að segja útskýra hvað í því felst að ráða sjálfur vilja sínum og sýna
um leið fram á að hægt sé að ljá fullyrðingum um frjálsan vilja
vitlega merkingu. í þriðja kafla fjalla ég nánar um hvað í því felst að
ráða sjálfur vilja sínum og reyni síðan að gefa svar við fyrstu
spumingunni. Síðasta spurningin bíður fjórða kafla.
2. Vilji og val
Frelsi á borð við atvinnu-, mál- og ferðafrelsi felst í sjálfræði, því að
ráða sér sjálfur. Þegar menn eru sviptir sjálfræði eru þeir sviptir frelsi
sem aðrir njóta. En það er til annars konar sjálfræði en þetta sem helst
er rætt um af lögfræðingum og stjórnspekingum. Þessi önnur gerð
sjálfræðis er gjarna kölluð sjálfstjóm og það er alkunna að menn eru
stundum sviptir sjálfræði vegna lítillar sjálfstjórnar. Yfirleitt er litið
svo á að smábörn, sumt geðsjúkt fólk og þeir sem háðir eru
eiturlyfjum hafi fremur litla sjálfstjórn. Flest fólk kvað hafa nokkra
og sumir telja að þeir sem hafa þroskað sjálfa sig með trúariðkunum,
hugleiðslu eða ströngum sjálfsaga hafi nær fullkomna sjálfstjórn.
Alltént telja flestir að menn hafi mismikla sjálfstjóm og að flestir geti
aukið hana með einhvers konar æfingum eða lærdómi.
Eg hygg að frelsi viljans hljóti að vera nátengt sjálfstjórn. Það að
ráða vilja sínum sjálfur hlýtur að fela í sér sjálfstjóm. En hvernig ætli
tengslum frjáls vilja og sjálfstjómar sé háttað?
Til þess að svara þessari spurningu þurfum við að líta aðeins á
tengslin milli vilja og vals. Vilji manna birtist í því hvað þeir velja
eða gera. En það er alkunna að menn eru breyskir og velja ekki alltaf
það sem þeir vilja helst. Sem dæmi má taka að menn vilja stundum
koma einhverju í verk en velja samt að slóra allan daginn. Þeir velja
sjálfir að slóra og hljóta því að hafa viljað það fremur en að vera