Hugur - 01.01.1991, Blaðsíða 16

14
Atli Harðarson
HUGUR
í riti sínu Gorgías lætur Platón Sókrates halda því fram að andleg
heilbrigði, rétt breytni og hamingja fari saman þannig að andlega
heilbrigður maður breyti rétt og sé hamingjusamur; Þeir sem breyta
rangt séu aftur á móti ógæfusamir og sjúkir vesalingar. Ég held að
það sé töluvert til í þessari kenningu Platóns. Takist að sýna fram á
að hún sé rétt þá eru fundin rök fyrir því að skynsamlegar hugmyndir
um hvernig mér sé best að lifa samrýmist ekki rangri breytni. En
hvemig er hægt að sýna fram á að það sé ævinlega slæmt fyrir mann
sjálfan að breyta rangt? Ein leið er kannski sú að skipta rangri breytni
í tvo flokka eftir því hvort menn breyta rangt vitandi vits eða af
vanþekkingu. Breyti menn rangt vegna þess eins að það sem þeir
halda að sé fyrir bestu og siðferðilega rétt er í raun og veru slæmt eða
siðferðilega rangt þá eru þeir væntanlega betur settir sé villa þeirra
Ieiðrétt. Sé ævinlega betra að hafa sannar skoðanir en ósannar þá er
sá sem breytir rangt af einni saman vanþekkingu verr settur en sá sem
veit betur, það er honum því til góðs að breytast þannig að hegðun
hans batni.
Sá sem breytir rangt vitandi vits hlýtur annað hvort að skorta sjálf-
stjóm eða hugsa sem svo að önnur rök vegi þyngra en siðferðileg rök.
Ef okkur leyfist að gera ráð fyrir því að sjálfstjórn sé hverjum manni
ævinlega til góðs þá megum við álykta að sá sem breytir rangt vegna
skorts á sjálfstjórn væri betur settur ef honum auðnaðist að breyta
rétt.
í þeim tilvikum sem röng breytni stafar af vanþekkingu eða skorti
á sjálfstjórn er sem sagt trúlegt að gerandinn væri betur settur ef hann
breytti rétt. En við eigum eftir að svara spumingunni hvort það geti
verið manni sjálfum til góðs að breyta rangt, hvort rétt gildismat
(réttar skoðanir) og fullkomin sjálfstjóm geti samrýmst tillitsleysi eða
siðleysi. Til þess að samrýma þetta þarf að láta önnur rök skáka
siðferðilegum rökum.
Hví skyldi það vera slæmt fyrir mann sjálfan að láta önnur rök en
siðferðileg stundum hafa forgang? Kannski er heppilegra að orða
þessa spurningu svona: Getur það verið til góðs fyrir mig að gera
eitthvað sem ég sjálfur tel vera siðferðilega rangt? Til að svara
þessari spurningu þurfum við að átta okkur á því að telji ég eitthvað
vera siðferðilega rangt þá tel ég að enginn ætti að gera það. Af þessu
leiðir að telji ég vera skynsamlegt fyrir mig að gera eitthvað sem er