Hugur - 01.01.1991, Blaðsíða 91

HUGUR
Skúli Pálsson
89
Sjálfsvitundin er skilyrði þess að hægt sé að hafa vitund um
einingu alls sem fyrir ber í tímanum. Þetta má sjá á því að ef ég veit
ekki að ég er hinn sami hvað sem á gengur þá get ég heldur ekki
vitað að heimurinn helst hinn sami og þá slitnar reynsla mfn í sundur
og er ekki lengur reynsla. Eining þess sem er í tímanum felst í því að
allt hefur einhverja tímaafstöðu til alls annars. Tímaafstaðan er aftur
á móti ekki gefin í skoðun. Reynsluna má líta á sem röð einstakra
gefinna viðburða en röð þeirra er ekki einstakur viðburður sem gæti
verið gefinn. Þar eð afstaða hins einstaka er aldrei gefin þá verður
skilningurinn að ákvarða hana til að hægt sé að hafa vitund um það.
Þessvegna eru allir einstakir viðburðir reynslunnar settir í ákveðið
samhengi um leið og þeir verða hluti af reynslu. Þetta þýðir
samkvæmt Kant að hér eigi sér stað sameining og hann telur að hún
sé verk ímyndunaraflsins eins og önnur sameining hugmynda. En sú
tegund sameiningar sem hér um ræðir er samt af allt öðru tagi en
þegar hugmyndirnar um gull og fjall eru sameinaðar. Hið einstaka
sem gefið er í skoðun setur ímyndunaraflið alltaf saman í einhverja
mynd. (Þetta er síðan útfært þannig að hægt sé að skynja veruleikann
í tólf myndum og samsvara þær hinum tólf hreinu skilningshugtökum
eða riðlum.) Þetta er sameining sem verður að eiga sér stað til að
yfirleitt sé hægt að öðlast hugmyndir um gull og fjöll og þessvegna
kallar Kant þetta forskilvitlega sameiningu ímyndunaraflsins. Þetta
má ekki skilja þannig að tímaröð sé „tóm ímyndun" og sé ekki til í
raun og veru. Það sem skiptir máli er að út frá því skilyrði að sjálfs-
vitundin haldist ein og söm má leiða nauðsyn þess að tala um sam-
hengi heimsins. Af nauðsynlegri samsemd sjálfsvitundarinnar má
leiða að í heiminum ríki nauðsynlegt samhengi.
Niðurstöður og umhugsunarefni
Kenningin um ímyndunaraflið er eiginlega kjami þess sem mörgum
þykir ótrúlegt og jafnvel fáránlegt í heimspeki Kants, því að ef
ímyndunaraflið skapar tímaröðina og stöðu hlutanna í rúmi, og þar
sem allur heimurinn er í tíma og rúmi, er hann þá ekki að halda því
fram að heimurinn sé bara tóm ímyndun? Er þetta ekki hughyggja af
verstu tegund? Þetta hefur verið orðað sem svo að kenningin sé í
mótsögn við innsta eðli þekkingarinnar, því hún er alltaf þekking á
einhverju sem er óháð okkur en Kant virðist vera að halda því fram