Hugur - 01.01.1991, Blaðsíða 14

12
Atli Harðarson
HUGUR
reyni að móta betri hugmyndir um hvað er rétt, gott, fagurt, eftir-
sóknarvert og svo framvegis. Þetta geta menn aðeins gert með því að
leita sannleikans, taka tali, hlusta á rök.
Breytist gildismat manns af öðrum ástæðum en þeim að honum
þyki staðreyndir og rök knýja á um breytinguna þá er hæpið að hann
hafi viljað breytinguna. Menn geta ekki viljað að þeir fari að telja
slæmt eitthvað það sem þeir nú telja gott eða öfugt (þ.e. viljað breytt
gildismat) á annan hátt en þann að þeir vilji að hugmyndir sínar verði
réttari eða skynsamlegri. En þar sem allir vilja hafa sannar skoðanir
(enginn vill vera blekktur) þá vilja menn þær breytingar á gildismati
sínu sem eru knúnar fram af skynsamlegum ástæðum.
En með hvaða rétti fullyrði ég að menn breyti sjálfir gildismati
sínu þegar breytingin er knúin fram af rökum (eða nýrri vitneskju eða
reynslu)? Á bak við þessa fullyrðingu býr sú skoðun að skynsemin sé
kjarni manneðlisins og að fullkomin sjálfstjórn sé í því fólgin að
skynsemin hafi öll ráð.
Að móta sjálfur gildismat sitt (þ.e. ráða vilja sínum) felst í því að
vera skynsamur og leita sannleikans. Menn geta því aðeins ráðið vilja
sínum með því að leita sannleikans, reyna að móta sannari hugsjónir
og réttara gildismat. Þetta geta menn gert með því að hlusta á rök
annarra og velta þeim fordómalaust fyrir sér.
Sannleiksleit er í eðli sínu félagsleg. Gildismat þróast í samskipt-
um og samræðum fólks, því má segja að það sé afsprengi samfélags-
ins og sögunnar. Það er því rétt sem Hegel og fleiri hafa haldið fram
að samfélag við aðra menn sé forsenda frjáls vilja.
Þegar ég tala um að menn móti sjálfir gildismat sitt má ekki skilja
orð mín svo að hver einstaklingur búi sér til sitt eigið gildismat, og
þar með sitt eigið siðferði. Það sem hér um ræðir er að sá kjarni
manneðlisins sem skynsemin er stjómi viðhorfum fólks, það taki tali
og láti rök fremur en duttlunga eða ytri þrýsting vísa sér veg. Þessi
kjarni manneðlisins er að verulegu leyti ópersónulegur.4
*
4 Það sem er skynsamlegt fyrir Pétur er að öllum jafnaði skynsamlegt fyrir Pál.
Þetta cr þó ekki einhlítt. Þótt sannleikurinn sé samur fyrir alla menn getur það
verið afstætt við reynslu manna, hugtakaforða, félagslegt umhverfi o.fl. hvað er
skynsamlegt að telja satt. Þessi þættir eru breylilegir frá cinu samfélagi til annars,
frá einni öld til annarrar og frá manni til manns.