Hugur - 01.01.1991, Síða 80

HUGUR 3.-4.ÁR, 1990/1991
s. 78-90
Skúli Pálsson
Hlutur ímyndunar í þekkingu
Fyrirlestur fluttur á fundi Félags áhugamanna um
heimspeki 7. nóvember 1991.'
Almennt um ímyndunarafl
Kenning Kants um að heimurinn eins og við þekkjum hann, sé að
einhverju leyti mótaður af mannshuganum er víðfræg. Lykilrök fyrir
henni eru hinsvegar minna þekkt. Þegar kemur að því að Kant þarf að
færa rök fyrir grundvallaratriðum sem eiga að halda uppi öllu
kenningakerfi hans þá gerir hann ímyndunaraflið að mikilvægum
þátttakanda í þekkingunni. Það er nauðsynlegt að átta sig á þessum
rökum til að geta lagt réttan skilning í kenninguna um að hugurinn
móti heiminn.
Slík rök kunna að þykja nokkuð þversagnakennd því í daglegu tali
er ímyndun frekar talin andstæða þekkingar en að hún eigi einhvem
hlut í henni; ef eitthvað er kallað ímyndun er þar með gefið f skyn að
það eigi sér ekki stoð í veruleikanum. Fólk ímyndar sér draumalönd,
huldufólk, geimverur eða eitthvað annað sem ekki er til í alvöru. En
ef hugmynd aftur á móti samsvarar raunverulegu ástandi hlutanna í
heiminum er hún kölluð þekking. Þekking er sönn, en það sem kallað
er ímyndun er oft ósatt. Þessvegna hefur orðið „ímyndun“ stundum
niðrandi merkingu.
Þrátt fyrir þennan hversdagslega skilning sem nú er lagður í orðið
hafa margir heimspekingar fjallað um ímyndunarafl og jafnvel eignað
því eitthvert hlutverk í þekkingu; nægir að nefna Aristóteles og
Descartes.1 2 í þekkingarfræði 17. og 18. aldar fékk ímyndunaraflið
1 Hér birtist dálítið breyttur fyrirlestur sem ég flutti í Félagi áhugamanna um heim-
speki 7. nóvember 1991. Sumt í honum styðst við Magisterritgerð mína, Die Rolle
der Einbildungskraft in Kants transzendenlaler Deduktion, er ég skrifaði við
háskólann í Miinchen 1990. Ég þakka Ágústi Hirti Ingþórssyni fyrir að lesa hand-
ritið yfir og benda á ýmislegt sem betur mátti fara.
2 Aristóteles Um sálina (De anima), 428a; Descartes, Hugleiðingar um frumspeki
(Meditationes de prima philosophia), sjötta hugleiðing.