Hugur - 01.01.1991, Blaðsíða 122

120
Ritdómar
HUGUR
Það er fjarlægðin frá frumtextanum, frá hinni andlegu villibráð sem veldur
mestum vonbrigðum við lestur Hugmyndasögu. Þetta hefði mátt lagfæra að
hluta með því að flétta gómsætar tilvitnanir inn í meginmál bókarinnar. Síðar
mætti einnig gefa út hefti með völdum lesköflum á sviði hugmyndasögu. Það
mætti orða þetta svo að ástríðuþungann vanti í bókina. Og sé hann einhvers
staðar að finna er það ekki á sviði hugmyndasögu heldur á vettvangi stjóm-
málasögu.
Höfundurinn hefur bersýnilega mikinn áhuga á stjómmálasögu og sögu
kvenfrelsisbaráttu. Þannig fjallar hann oft ágætlega um sögu stjórnmála-
hugmynda (t.d. um náttúmrétt) en virðist svo gleyma sér við frásögn atburða
á sviði stjórnmálasögu. Honum verður tíðrætt um atburði f sögu
Sovétríkjanna en ræðir svo ekki um það hvemig Lenín og Stalín hafi byggt á
hugmyndum Marx og Engels. Höfundurinn minnist oftar en einu sinni á
þrælahald en hins vegar ræðir hann ekki skilmerkilega um kynþáttahatur né
hvemig það hefur oft verið stutt á vísindalegan hátt. Þetta hefði síðan mátt
tengja saman við sögu kvenfrelsisbaráttu því ekki hefur skort hugmynda-
fræðilega réttlætingu á því að hlutskipti kvenna og annarra minnihlutahópa
væri „eðlilegt". Að því leyti skortir umræðu í bókina um það þegar nær
dregur nútímanum hvemig hugmyndir eru oft notaðar til að réttlæta ríkjandi
þjóðfélagsástand og forréttindi valdastétta.
Ef fjalla á um jafn langt tímabil og gert er í þessu verki er þörf jámaga við
smíðina. Annars er hætta á því að allt fari úr böndum. Það er gerlegt og hefur
verið gert áður, sbr. The Great Chain ofBeing (1936) eftir Arthur O. Lovejoy
sem var einn helsti brautryðjandi á sviði hugmyndasögu fyrr á öldinni. í
þessu verki er fjallað um þróun þeirrar hugmyndar frá tímum Fomgrikkja að
unnt sé að raða öllum tegundum lífríkisins í eina langa keðju frá því lægsta til
hins æðsta. Unnt er að skrifa ámóta sögu hugmynda í stjörnufræði og
náttúruheimspeki (um einfaldleika, löghyggju, tvíhyggju o.s.frv.). En það
verður að vera ljóst frá upphafi hvert sé grundvallarsjónarmiðið við ritun
verksins og fylgja því svo í hvívetna. Gallinn við hugmyndasögu þar sem
saga einnar hugmyndar er rakin í margar aldir eða árþúsundir er hins vegar sá
að þá glatast oft tækifæri til að rannsaka margbrotið samband hugmynda í
hringiðu hverrar samtíðar. Menn stytta sér leið með því að einblína á
hugmyndimar sjálfar í stað þess að virða fyrir sér hvemig hugmyndirnar
mótast á líðandi stund í samfélagi manna.
Þessum jámaga hefur ekki verið beitt við ritun Hugmyndasögu og við það
hafa öll hlutföll bókarinnar riðlast. Fyrri hluti bókarinnar fram á daga
upplýsingarinnar er nokkuð heillegur þó of miklu púðri sé eytt í það sem
flokkast undir almenna mannkyns- og stjómmálasögu og því verði hann hlut-
fallslega of langur. Það hefði verið hægt að nýta sér þessa umfjöllun á sviði
hugmyndasögunnar með því t.d. að velta því fyrir sér á hvaða hátt fomgrísk
menning hafi eflst vegna Iýðræðishátta í Aþenu, þ.e. menn urðu að gaumgæfa
vel ýmis grundvallarsannindi og ræða um þau opinberlega. Flatarmyndafræði