Hugur - 01.01.1991, Blaðsíða 11

HUGUR
Um frjálsan vilja
9
duglegir og halda áfram. Þetta virðist hrein mótsögn, en er það ekki,
vegna þess að sögnin „að vilja“ er tvíræð. Hún á annars vegar við það
sem menn velja eða gera viljandi og hins vegar við það sem þeir telja
best. Menn geta því viljað slóra í þeim skilningi að þeir velji það
viljandi og ótilneyddir en viljað vera duglegir í þeim skilningi að þeir
telji það best. Það er engin mótsögn í því fólgin að segja að einhver
geri eitthvað viljandi þótt hann vilji það alls ekki. (Menn kveikja sér
viljandi í sígarettu þótt þeir vilji ekki reykja, sofa viljandi yfir sig þótt
þeir vilji fara snemma á fætur, éta viljandi yfir sig þótt þeir vilji það
alls ekki og svo framvegis).
Ég held að svarið við spumingnunni hvernig menn geta ráðið hvað
þeir vilja byggist á þessari tvíræðni sagnarinnar „að vilja“ (og
samsvarandi nafnorðs). Við skulum afmarka hvom skilning með því
að tala annars vegar um vilja og hins vegar um val. Ég ætla semsagt
aðeins og nota sögnina „að vilja“ og nafnorðið „vilji" í þeim skilningi
að það sem menn vilja sé það sem þeir telja best. í þessum skilningi
er vilji manns það sama og gildismat hans.3 Hins vegar mun ég svo
tala um val. Val manns er þá það sem hann vill í þeim skilningi að
hann geri það viljandi eða velji það.
Við þessa sundurgreiningu leysist spurningin um hvað það er að
ráða sjálfur vilja sínum upp í tvær spurningar: Önnur er: Hvað er að
vera sjálfrátt um val sitt? Hin er: Hvað er að vera sjálfrátt um vilja
sinn?
Rétt svar við fyrri spurningunni hlýtur að fela í sér að val sem
ræðst af vilja manns (þ.e. gildismati hans) sé frjálst. Það er því óhætt
að fullyrða að menn ráði sjálfir hvað þeir velja (þ.e. hafi fulla sjálf-
stjórn) ef val þeirra stjórnast af vilja (þ.e. gildismati) þeirra (eða því
hvað þeir telja best).
En er þetta fullnægjandi svar? Getur ekki verið að val sem stjórn-
ast af gildismati þess sem velur sé aðeins hluti af því sem við köllum
frjálst val og auk þess sé til frjálst val sem brýtur í bága við gildismat
þess sem velur? Við getum hugsað okkur að einhver velji að fá sér
kók að drekka í staðinn fyrir appelsínusafa þótt hann telji að hinn
kosturinn sé betri fyrir sig. Getur slíkt val ekki verið fullkomlega
frjálst? Hér er margs að gæta. Maðurinn er auðvitað frjáls í þeim
3 Um gildismat hef 6g fjallað svolítið í ritgerðinni: „Siðfræði Kants og
afstæðishyggja", sem birtist í 2. árg. þessa tímarits (1989).