Hugur - 01.01.1992, Page 10

8
Kristján Kristjánsson
HUGUR
var mjög vinsæl á 5. og 6. áratug aldarinnar og átti upptök sín í
Oxford. Samkvæmt henni er tilgangur allrar marktækrar heimspeki að
afhjúpa rökgerð og blæbrigði hversdagslegrar umræðu. Spurningin
„Hvað er frelsi?“ verður þannig á endanum sama spuming og „Hvað
segir fólk að frelsi sé?“, a.m.k. þegar það hefur fengið að hugsa sinn
gang um hríð.4 Hængurinn er auðvitað sá að fólk gefur ekki
nákvæmlega sömu svör við slíkum spumingum, ekki einu sinni innan
sama málsvæðis, hvað þá á ólíkum stöðum og ólíkum tímum.
Galli þessara tveggja aðferða við merkingargreiningu er því sá að
útkoman verður annað tveggja: persónuleg yfirlýsing um að maður sé
sammála einhverri kenningu um hvernig vel færi á að nota við-
komandi orð (óháð því hvernig það er notað í raun) eða þá óbrotin
lýsing á málnotkun manna í ákveðnu samfélagi: einhvers konar mál-
fræði. Ég er hins vegar sannfærður um að merkingargreining siðferð-
ishugtaka sé mjög mikilvæg fyrir viðgang siðfræðinnar og að hana
megi stunda með aðferð sem er í senn gagnrýnin — heimspekileg —
og býsna trú daglegri málnotkun. Hún er í sem fæstum orðum sú að
skyggnast eftir tilganginum sem viðkomandi hugtak þjónar í
mannlífinu, spyrja hvort og þá hvers vegna það sé nauðsynlegt og á
hvem hátt það greinist í raun (eða ætti að greinast ef við viljum vera
sjálfum okkur samkvæm) frá skyldum hugtökum en með örlítið aðra
merkingu.
Sama aðferð hlýtur raunar að gilda við skilgreiningu flestra hvers-
dagslegra reyndarhugtaka. Ef okkur er t.d. boðið að skilgreina hug-
takið borð þá leitum við að tilganginum sem borð þjóna í lífi okkar.
Rekumst við á skilgreiningu sem er svo víð að hún innibindi bæði
borð og rúm þá bendum við viðkomandi á að noti hann orðið „borð“ á
þennan hátt fyrirgeri hann kostinum á að greina þau húsgögn sem við
leggjum diskana okkar á þegar við borðum frá hinum sem við sofum í
á næturnar. Rekumst við hins vegar á skilgreiningu sem aðeins leyfir
að borð séu fjórfætt bendum við á að hún sé handahófskennd miðað
við það hlutverk sem borðum er ætlað. Því geta þau ekki alveg eins
verið þrífætt? Þannig beitum við vissri útilokunaraðferð: Við fikrum
okkur nær hinni réttu skilgreiningu með því að leiða frant ólíkar
4 Helstu talsmenn þessarar hversdagsmálsspeki voru þeir Ryle og Austin: sjá t.d.
Austin, J. L„ „A Plea for Excuses" og Ryle, G„ „Ordinary Language", báðar
endurpr. í Chappell, V. C. (ritstj.), Orclinary Language (Englewood Cliffs:
Prentice-Hall, 1964).