Hugur - 01.01.1992, Qupperneq 26

24
Bryan Magee
HUGUR
Meginhugmyndin var sú, hygg ég, að vegna hinnar nýju þyngdar-
aflskenningar Einsteins væru allar eldri skýringar á því hvernig raun-
vísindin ganga fyrir sig og um eðli vísindalegrar þekkingar, rangar.
Hvernig þá?
Sú skoðun var almennt ríkjandi að vísindin, eða vísindaleg
þekking, væru sérstaklega örugg eða mjög áreiðanleg tegund
þekkingar; einnig að hún væri árangur af athugunum og tilraunum.
Athugun og tilraun kæmu okkur til að setja fram tilgátu. Þegar hún
væri athuguð og prófuð, aftur og aftur, yrði hún viðurkennd sem
staðfest eða sönnuð vísindaleg kenning. Þetta var, í stuttu máli, sú
skoðun sem almennt var tekin gild. Ég sá að hún var orðin óverjandi
vegna véfengingar Einsteins á kenningu Newtons — árangursríkustu
og mikilvægustu kenningu sem nokkru sinni hafði verið sett fram og
viðurkennd.
Hvers vegna telurðu kenningu Newtons svona einstœða?
Newton lét okkur skiljast í fyrsta sinn eitthvað um heiminn sem við
lifum í. Og í fyrsta sinn höfðum við góða og gilda ástæðu til að ætla
að við hefðum kenningu sem væri rétt. Því kenning Newtons gerði
okkur kleift að spá nákvæmlega fyrir um nýjar afleiðingar — svo sem
um frávik frá lögmálum Keplers — og þessar spár stóðust hin ræki-
legustu próf. Mesti árangur kenningarinnar var vitaskuld uppgötvun
reikistjömunnar Neptúnusar: hún snéri yfirvofandi ósigri upp í sigur.
Geturðufarið svolítið nánar út íþetta?
Athuganirnar á reikistjörnunni Úranusi sýndu smávegis misræmi
við spárnar sem leiddar voru af kenningu Newtons. Þá bentu þeir
Adams í Englandi og Leverrier í Frakklandi á það að þetta sýndar-
misræmi mætti skýra ef gert væri ráð fyrir að til væri reikistjama utar í
sólkerfinu sem ekki hefði enn sést. Báðir reiknuðu út stöðu þessarar
óþekktu reikistjömu og Galle í Berlín var ekki lengi að finna hana. Ég
hygg að þetta hafi verið furðulegasti og mest sannfærandi árangur sem
mannlegir vitsmunir hafa nokkurn tíma náð; enda þótt það verði að
viðurkennast að jafn velheppnaðar spár hafa síðan orðið ekki ótíðar.
Hvað sem því líður efuðust fáir, eftir þennan mikla árangur, um að
kenning Newtons væri rétt. Venjan var að líta svo á að kenningin
hefði verði sönnuð með aðleiðslu sem byggðist á athugunum. En nú
kom Einstein fram með kenningu sem stríddi gegn henni. Skoðanir
um kosti þessarar nýju kenningar vom ákaflega skiptar og þær em enn