Hugur - 01.01.1992, Side 93

HUGUR
Hvernig Descartes erfornlegur
91
skoðunum nútímaheimspekinga á tvíhyggja Platons að hafa til að bera
siðferðilega og sálfræðilega undirtóna og andstæðan milli líkama og
sálar, sem þar er á ferðinni, á fátt sameiginlegt með andstæðunni milli
res extensa og res cogitans í skilningi Descartes. Að því er varðar
skoðanir Aristótelesar, þá má ljóst vera að þær voru ekki upphaflega
hugsaðar sem andsvar við þeirri tegund tvíhyggju sem nútíma heim-
spekingar hafna, jafnvel þó að greinargerð hans fyrir tengslum sálar
og líkama sé nú í hávegum höfð hjá andstæðingum tvíhyggju.
Aristóteles hefur vafaiaust aldrei órað fyrir nútímatvíhyggju.
Hvað þurfa menn þá að hafa til að bera til að geta að glímt við
ráðgátuna um tengsl sálar og líkama í anda Descartes? Eg hygg að sá
sem leiðir hugmynd sína um sálina (eða hugann) af innri sjálfrýni og
stiliir hugmynd sinni upp sem andstæðu við eðli líkamans þegar hann
er skoðaður frá ytra sjónarhorni, sé um það bil að verða sjálfum sér
slík ráðgáta og ugglaust öðrum líka ef þeim virðist þessi sjónarmið
sannfærandi eða ögrandi. Ef við eigum að velta vöngum yfir því hvers
vegna enginn hugsaði á þessum nótum fyrir daga Plótínosar þá held
ég að hluti skýringarinnar sé fólginn í ummælum Myles Bumyeat þess
efnis að „líkami manns hefur ekki enn orðið hluti af hinum ytra heimi
í heimspekinni“.23 Þegar Fomgrikkir gerðu greinarmun á hinu innra
og hinu ytra, drógu þeir markalínuna milli lífverunnar og þess sem er
utan hennar. Ennfremur voru skilin milli sálarinnar og hins lifandi
líkama ekki mjög skýr. Þess vegna er engan veginn öruggt að forn-
menn hefðu álitið allt það sem við myndum nú á dögum flokka til
sjálfrýni, fjalla sérstaklega um sálina.
Hjá Plótínosi má samt sem áður finna hugmyndir um greinarmun
sálar og líkama sem nálgast þann greinarmun sem nútíma heim-
spekingar þekkja. Plótínos heldur því fram að eðlismunur sé á sál og
líkama og að rúmtak og rúmtaksleysi skipti þar sköpum. Efnislegir
hlutir og allir eiginleikar þeirra hafa rúmtak: þá má staðsetja í rúmi og
skipta í aðgreinda hluta. Sálin hinsvegar hefur enga slíka eiginleika.
Afleiðingin verður sú að í fyrsta sinn verður erfiðleikum bundið að
útskýra hvernig sálin getur yfirleitt þekkt efnisheiminn, og ástæðan er
sú að hún og efnisheimurinn eru verufræðilega óskyld: skynjun
23 M. F. Burnyeat, „Idealism and Greek Philosophy: What Descartes Saw and
Berkeley Missed“, Philosophical Review 91 (1982), s. 30.