Hugur - 01.01.1995, Side 23

HUGUR
Gildi, boð og ástœður
VII
21
Ástæður til breytni
Við sögðum að það væri heilbrigð skynsemi að segja að okkur beri
ekki að stuðla að því að dýr hafi það sem það þarf nema við viljum að
það dafni, eða að við eigum ekki að lesa Birtíng nema við viljum lesa
bók af því tæi, eigum ekki að berjast fyrir veiðileyfum nema við
viljum réttlátari eða hagkvæmari stjórn á fiskveiðum. Hver er
hugsunin í þessum staðhæfingum?
Hugsunin er sú að viljinn veitir okkur ástæðu til breytni eftir
boðinu. Og ástæða til breytni er annað en forsenda í ályktun. Ég hef
bersýnilega ástæðu til að lesa Birtíng ef ég veit að hann er
skemmtileg bók og ég vil lesa skemmtilega bók. Viljinn gerir
gildisdóminn að ástæðu til athafna. Dómurinn er engin ástæða til
athafna fyrir mann sem hefur engan vilja til að lesa skemmtilegar
bækur.
Vilhjálmur segir:
Ég held að það sé ljóst að vitneskja bóndans um það hvað túninu
hans er fyrir beztu jafngildi rökum fyrir því hvað honum beri að gera,
líkt og vitneskja mín um það hvað börnum mínum er fyrir beztu
jafngildir rökum fyrir því hvað mér ber að gera.14
Hér ber að gæta vel að orðinu „rök“. Ef rök eru hér forsendur í
gildum ályktunum—forsendur sem siðaboðin leiðir af—þá er þetta
rangt í ljósi þess sem fram er komið. En kannski á Vilhjálmur ekki
við rök í þeim stranga skilningi orðsins. Kannski á hann ekki við
annað með orðinu „rök“ en ástæður til breytni. Þá er það sem hann
segir ekki beinlínis rangt. En það vantar í það tilvísun til viljans sem
gerir vitneskjuna að ástæðu til breytni.
Ef til vill má segja að Vilhjámur gefi sér viljann án þess að nefna
hann. Hann gefur sér hann sem hvern annan sjálfsagðan hlut. Bóndi
vill komast af. Faðir vill börnum sínum vel. En viljinn er ekki
sjálfsagður hlutur. Bóndi gerir ekkert fyrir skemmt tún sem þó væri
hægur vandi því hann vill heldur fá bætur úr einhverjum sjóði. Faðir
gerir ekkert til að forða syni sínum frá mistökum því hann vill að
14 „Um gæði og siðgæði", 28.