Saga - 1997, Blaðsíða 285

RITFREGNIR
283
b°ok to be read by those who want to know where they are and where
the world they are in is going."
Hér er ekki fengist við neitt smáræði: Sögu og forsögu Sovétríkjanna
Weð nokkurri viðkomu í öðrum þeim löndum sem síðar tóku sér hið sov-
eska „líkan" að fyrirmynd. Jóhann Páll ætlar sér að greina og skýra bæði
forsendur fyrir tilkomu þessarar þjóðfélagsgerðar og sömuleiðis orsakirn-
ar fyrir nýlegu hruni hennar - með aðferðum félagsvísinda. Og reyndar
Sengur hann einnig töluvert í verkfærasmiðju gamallar sovétólógíu, sem
'engi hefur verið sérstök vísindagrein, en á nú óörugga framtíð. Hann hall-
ast að því (með m.a. Habermas) að sovéska líkanið beri að skoða sem sér-
staka tegund „nývæðingar". Og þetta er eina leið til „nývæðingar", sem
er»n hefur komið upp sem valkostur við hina ósýnilegu hönd og blindu
handleiðslu markaðarins. Það er því þarft verk að gera skilmerkilega upp
dánarbú og arfleifð þessa fyrirbæris sem nú er orðið sögulegt.
Það sem mest mótaði hina sovésku þróunarleið var að mati Jóhanns
Páls hvorki marxismi né stéttapólitík eins og e.t.v. mætti halda, heldur
heimsveldisbrölt. Októberbyltingin var að vísu mikil uppstokkun á þeim
eh'tum sem stjórnuðu Rússlandi en þjóðskipulagið sem út úr þessu kom
fylgdi línum sem undanfarandi þróun hafði lagt. Bylting var til að mynda
ekkert nýtt í Rússlandi. Rússnesk byltingahefð átti „byltingakeisurunum"
Ivani grimma og Pétri mikla meiri skuld að gjalda en Karli Marx.
Þetta er meginatriði í greiningu Jóhanns Páls á sovésku þróuninni. Mót-
unarsaga ríkisvalds, í stríði við volduga granna, hefur alla tíð markað
fyóun rússneska ríkisins. Gegnum ívan og Pétur lá leiðin til byggingar
heimsveldis. Heimsveldisbröltið mótaði samfélagsgerðina. Útkoman var
rn-a. ofvaxið ríkisvald, alls staðar nálægt en þó aðskilið frá þjóðfélaginu.
Úöfundur nefnir þetta „pólitískt samfélag". Sterkt ríkisvald ríkti yfir veiku
samfélagi. Veikt samfélag þýðir þá að þjóðfélagshópar og stofnanir sam-
^lagsins hafi lítið athafnafrelsi eða sjálfstæði til að gera sig gildandi. Þjóð-
hfið varð skilyrt af ríkinu og þróunin ríkisstýrð. „Byltingarkeisararnir"
Vlldu með ríkisátaki „elta uppi Vesturlönd". Bæði gerðist það með hern-
a^' og „þjóðfélagsumbótum". Þetta styrkti jafnan ríkisvaldið enn meir en
Semkaði þróuninni, t.d. þróun borgaralegra samfélagshátta.
Heimsveldisbröltið varð hins vegar til að skerpa innri móthverfur zar-
skipulagsins, ekki síst gegnum misheppnuð stríð, eins og Krímstríðið og
stríðið við Japani 1905. Og fjarvera óháðra stofnana og þjóðfélagslegra ger-
enda gerði hugmyndina um byltingu nálægari:
In nineteenth-century Russia the much more massive presence of
the state as an obstacle to the self-articulation and self-organiza-
tion of the society made revolution seem more urgent task than in
the West... but [it was] more difficult to link this expectation to
visible and ascendant revolutionary forces (bls. 58).
á er höfundur kominn að rússneskri byltingarhefð. Byltingarhugsunin