SunnudagsMogginn - 15.11.2009, Blaðsíða 43

15. nóvember 2009 43
Capitalism: A Love Story
Það var þolraun milljóna manna sem
reyndu öll möguleg sem ómöguleg ráð til
að bjarga sér og sínum frá hungurvofunni.
Kreppan mikla
(1929-40) var og er
kvikmyndagerðar-
mönnum uppspretta
athyglisverðra mynda
sem er forvitnilegt að
rifja upp á „þessum
síðustu og verstu“
Sæbjörn Valdimarsson saebjorn@heimsnet.is
The Grapes of Wrath – Þrúgur reiðinnar
(1940) bbbbb
Það á vel við að hefja skoðunarferðina
með mögnuðustu og minnisstæðustu
kreppumynd allra tíma, Þrúgum reið-
innar, sem færði höfundinum Pulitzer-
verðlaunin og leikstjóranum, John Ford,
Óskarsverðlaunin, auk fjölda annarra
vegtyllna. Hún segir frá örlögum Joad-
fjölskyldunnar í gjörningaveðrinu sem
gekk yfir Bandaríkin á fjórða áratugnum.
Höfuð hennar, valmennið Tom (Henry
Fonda), kemur heim til Oklahoma eftir
að hafa setið inni fyrir morð í sjálfsvörn.
Þar blasir við allsherjar eyðilegging af
völdum langvarandi þurrka. Bankarnir
búnir að kaupa kotið, foreldrarnir að
bugast en áfram skal barist á aflóga Ford-
bíl fjölskyldunnar vestur um þjóðveg 66.
Fyrirheitna landið er Kalifornía, nánar
tiltekið Salinas-dalurinn, þar sem smjör
drýpur af hverju strái. Nóg um vinnu og
þar á að endurheimta fjölskylduböndin,
efnahaginn, sjálfsvirðinguna. En margt
fer á annan veg en ætlað er.
Of Mice and Men – Mýs og menn (1938)
bbbbb
Þess ber að geta að hér er fjallað um
fyrstu nálgun bókarinnar af mörgum og
þá langbestu. Við erum stödd á ný í miðri
kreppu í frjósömum Salinas-dalnum.
Tveir farandverkamenn, Georg (Burgess
Meredith) og Lenni, eru að hefja störf á
nýjum vinnustað eftir að einfeldning-
urinn Lenni hefur komið þeim félögum í
vandræði enn eina ferðina. Georg hefur
tekið að sér að vernda hann og báðir vona
þeir að draumar þeirra um lítið kot og
sjálfstætt líf geti orðið að veruleika. En
Lenni kann ekki fótum sínum forráð
frekar en fyrri dagin, en nú með skelfi-
legum afleiðingum. Ein af perlum heims-
bókmenntanna um vináttu og misjöfn
kjör mannanna er óaðfinnanlega gerð í
höndum afburðaleikara og leikstjórans
Lewis Milestones.
Bound For Glory (1976) bbbbm
Hinn hápólitíski leikstjóri Hal Ashby,
tökumeistarinn Haskell Wexler og leik-
arinn David Carradine fanga blæ kreppu-
áranna sem var þjóðlagasöngvaranum
Woody Guthrie (Carradine) hjartfólgið
yrkisefni. Myndin segir frá flótta Tex-
asbúans Guthries, ásamt þúsundum ann-
arra, undan þurrkum heimahaganna, til
draumalandsins, Kaliforníu. Draumar
rætast, draumar breytast í martröð.
Emperor of the North (1973) bbbbm
Ein af mörgum upprífandi harð-
jaxlamyndum leikstjórans Roberts Ald-
richs, gerist í algleymingi kreppunnar og
segir af einvígi tveggja alræmdra óvina,
lestarflækingsins A #1 (Lee Marvin) og
brautargæslumannsins Shacks (Ernest
Borgnine). Bardagavopnin brögð og bar-
efli. A er útsmoginn bragðarefur sem hef-
ur einstaka ánægju af því að leika á þræl-
mennið Shack sem lætur engan komast
upp með að ferðast frítt með sinni lest.
Harðsoðin og hrífur mann auðveldlega
með sér á slóðir andstæðinga sem víla
ekkert fyrir sér og erfiðra tíma þar sem
aðeins þeir sterkustu komust af.
Hard Times (1975) bbbbn
Annað eftirlæti úr frumskógi kreppu-
myndanna er gerð af Walter Hill, leik-
stjóra sem var í hópi þeirra bestu á 8. og
9. áratugnum. Það er ánægjulegt að sjá
hversu vel þessi miskunnarlausa ald-
arfarslýsing hefur elst, er sama augna-
yndið og fyrir aldarþriðjungi. Hún byrjar
í klassískum vestrastíl; Charles Bronson
leikur einfarann sem kemur með lestinni
til New Orleans þar sem lítið er umleikis í
eymdinni. En einfarinn kann dálítið fyrir
sér sem er mikilla peninga virði: Hann er
gallharður slagsmálahundur sem berst
fyrir peninga í hringnum.
Bonnie and Clyde (1967)
Tímamótamynd
Fáar myndir settu jafnmikinn svip á
margslunginn sjöunda áratuginn og
Bonnie og Clyde, og fáar myndir hafa
verið jafnoft stældar (oftast með litlum
árangri). Aðalpersónurnar eru sögufrægt
par sem fór ránshendi um suðurríkin. Á
tímabili komust þau upp með að ræna
hvern bankann á eftir öðrum og líkin
hrönnuðust upp í blóðlitaðri slóðinni.
Urðu í leiðinni að þjóðsagnahetjum á
meðal þrautpínds almúgans. Warren
Beatty og Faye Dunaway leika þessi geð-
trufluðu suðurríkjaungmenni með sína
lágu greindarvísitölu af ótrúlegri innlifun
og handritshöfundurinn David Newman
og leikstjórinn Arthur Penn tvinna sam-
an ofbeldi og djöfulskap glæpamannanna
við kaldhæðnislegar aðstæður svo úr
verður ein svartasta kómedía sögunnar.
Paper Moon (1973) bbbbn
Sá sígildi sannleikur „neyðin kennir
naktri konu að spinna“ sannast í þessari
slungnu gamanmynd eftir Peter Bogd-
anovich. Hún fjallar um svikahrapp, en
þeir sáu, margir hverjr, sín sóknarfæri á
sultarárunum. Myndin fjallar um sölu-
mann í Kansas (Ryan O’Neal), sem hefur í
sig og á með því að pranga heilagri ritn-
ingu inn á guðhrædda sveitamenn. Ekki
versnar hagur hans þegar hann fær níu
ára aðstoðarmann (Tatum O’Neal), sem
fljótlega reynist lærimeistara sínum
fremri í „sölumennskunni“. Kaldhæðn-
isleg, vel gerð og leikin (Tatum fékk Ósk-
arinn, kvenna yngst).
Sounder (1972) bbbbm
Sannkölluð perla, flestum gleymd,
segir af erfiðri lífsbaráttu bláfátækrar
blökkukonu (Cicely Tyson), sem þrælar á
bómullarekrum Louisiana til að sjá sér og
syni sínum ungum farborða. Faðirinn sit-
ur í fangelsi fyrir smáþjófnað. Það er
mikið mannsefni í syninum sem stundar
skólanámið af kappi og á einn traustan
vin, hundinn Sounder. Þau Tyson og Paul
Winfield eru trúverðug sem foreldrarnir
og leikurinn er einstaklega góður yfir
höfuð. Mynd sem kemur við áhorfand-
ann án þess að vera væmin eitt augnablik
og tónsmíðar Taj Mahal, blúsarans góða,
þétta og bæta eitt af meistaraverkum
Martins Ritts.
Bonnie og Clyde
Þrúgur
reiðinnar
Sounder
Of Mice and Men
Klassískar myndir frá krepputímum
Michael Moore hélt í og með upp á
tveggja áratuga starfsafmæli sem
heimildarmyndagerðarmaður með
nýjustu mynd sinni, Capitalism: A
Love Story – Auðvaldshyggja: ást-
arsaga. Árið 1989 var frumsýnd
fyrsta myndin hans, Roger amd Me,
gagnrýnin, kaldhæðnisleg ádeila á
Roger Smith, forstjóra bílarisans
Genaral Motors. Einkum þá ákvörð-
un hans að loka verksmiðjum fyr-
irtækisins í heimabæ leikstjórans,
Flint í Michiganríki. Kippa þar með
fótunum undan 30.000 bæjarbúum
sem unnu við bílaframleiðsluna.
Myndin naut áður óþekktra vinsælda þegar heimildarmynd á í hlut og sömu sögu var
að segja um helstu verk hans til þessa: Bowling for Columbine (’02); Fahrenheit 9/11
(’04), og Sicko (’07). Allar fjalla þær um menn og málefni sem eru höfundinum lítt að
skapi, líkt og Samtök byssueigenda, George W. Bush og heilbrigðiskerfið í Bandaríkj-
unum.
Svipað var upp á teningnum þegar „ástaróður“ hans til auðvaldshyggjunnar kom fyrir
sjónir landa hans í haust, en þó mátti merkja að þeir eru teknir að þreytast á predik-
unum höfundar. Mun færri áhorfendur létu sjá sig og tekjurnar „aðeins“ um 13 milljónir
dala, á meðan Bowling innbyrti sínar 22; Sicko u.þ.b. 70 og Fahrenheit dýrðlegar 120
milljónir, hvorki meira né minna.
Capitalism: A Love Story féll að auki í misjafnan jarðveg hjá gagnrýnendum en mynd-
in hlaut „aðeins“ þrjár stjörnur að jafnaði (af fimm) á Metacritic-vefsíðunni sem tekur
meðaltal af dómum þekktustu gagnrýnenda Bandaríkjanna. Þótt dómar séu yfirleitt
frekar jákvæðir angrar það gagnrýnendur hversu Moore er hætt við einfalda hlutina og
laga þá umbúðalaust að eigin skoðunum. Það vita flestir að hann er orðinn moldríkur
og lifir í vellystingum praktuglega. Fer í gallabuxurnar og setur á sig hafnaboltahúfuna
þá helst þegar það er gróðavænlegt fyrir pyngjuna. Í augum Bandaríkjamanna er hann
hnyttinn sem fyrr en bersýnilega ekki jafn „djarfur“ né sá byltingarsinnaði hrópandi sem
hann var talinn vera þegar hróður hans var mestur.
Mammon og herra Moore
Heimildamyndagerðarmaðurinn Michael Moore.