Ný saga - 01.01.1990, Blaðsíða 78

GÍSLI GUNNARSSON
Tafla 3
Fjöldi vinnuhjúa á íslandi sem hundraöshluti heildarmannfjöldans.
1703: 18,4 1860: 25,7
1729: 17,7 1870: 25.2
1801: 23,0 1880: 26,7
1840: 21,7 1890: 24,4
1850: 26,5
(1729 aöeins þrjár skýrslur).
Heimildir: Fyrir 1703: Hagskýrslur íslands, II, 21. Fyrir 1729: Hagskýrslur
ístands, II, 59. Fyrir 1801: Manntal á íslandi 1801. Norður- og austuramt,
Rv. 1980, bls.XV. Fyrir 1840-1890: Guömundur Jónsson: Vinnuhjú á 19.
öld, Rv. 1981, bls.12.
vinnu fleira fólk en áöur var.
Áriðl703 var mikill fjöldi
vinnufærs fólks ómagar, eink-
um þó konur. Slíkt atvinnu-
leysi varð sjaldgæfara að mikl-
um mun á 19. öld. Ógift
vinnuhjú voru þannig nokkurs
konar hópur mitt á milli hús-
ráðenda og ómaga. Bæði nýir
húsráðendur og nýir ómagar
komu gjarnan úr vinnuhjúa-
stéttinni.
Giftingarhlutfallið er raunar
góður mælikvarði á efnahagsá-
standið í samfélaginu. Það var
alltaf lágt á íslandi fyrir árið
1900, einkum hjá konum.
Lægst var það auðvitað
kreppuárið 1703, en næstlægst
árið 1880 og hafði farið
stöðugt lækkandi tímabilið
1850-1880. Þetta var afleiðing
vaxandi jarðnæðisþrengsla
samtímis því sem lítil aukning
var á atvinnumöguleikum í
sjávarútvegi. Eins og oft áður
hér á landi voru yfirráð jarð-
næðis forsenda heimilisstofn-
unar og þar með giftinga. Eft-
ir 1880 fóru giftingar að aukast
og ollu því Ameríkuferðir og
nýir atvinnumöguleikar í sjáv-
arútvegi. Athyglisvert er að
samtímis því að giftingarhlut-
fallið lækkaði á seinni hluta
19- aldar fjölgaði bæði vinnu-
fólki og þurfalingum að tiltölu.
5. ÞURFALINGAR
Þurfalingum má skipta í þrjá
hópa. í fyrsta lagi eru það nið-
ursetningar, fjöldi þeirra á mis-
munandi tímum er auðfundinn
og sést í töflu 4. í öðru lagi
eru það svonefndir þurfa-
bændur. Hér var um aö ræða
heimili, sem ekki voru leyst
upp vegna fátæktar en þáðu
sveitastyrk til að mæta hluta
framfærslukostnaðarins, en
meginhluta hans útveguðu
fjölskyldurnar sjálfar. Að öðr-
um kosti hefðu þær verið
leystar upp. Sveitastyrkur af
þessari gerð virðist hafa verið
fremur sjaldgæfur ef trúa má
oröum Hannesar Finnssonar
biskups árið 1796.6 Þannig var
sveitastyrkur til heimila veittur
um 600 einstaklingum sam-
kvæmt manntalinu 1703, sem
var 1,2% þjóðarinnar. Þessi
styrkur varð algengari á 19.
öld en áður og náði til 6-12%
íslendinga á seinni hluta aldar-
innar.7
í þriðja hópnum voru einka-
ómagar og fósturbörn. Erfitt
er að sýna tölfræðilegt yfirlit
um stærö þessa hóps á löngu
tímabili en árið 1703 voru
þessir hópar ásamt „ættingj-
um“ á framfærslu ættmenna
(og þá stundum barna sinna)
alls 6,2% heildarmannfjöldans."
Því miður hefur ekki verið
unnin eins ítarleg tölfræði úr
manntölum 19. aldar og gert
hefur verið úr manntalinu
1703 og því eru ekki til staðar
heimildir eins og sakir standa
um fjölda tökubarna og
skylduómaga á 19. öld.
Skráðar ekkjur voru all miklu
fleiri í 19. aldar manntölunum
en í manntölum 18. aldar og
börn voru þáhlutfallslega fleiri.
Það er því ágiskun mín að á
19. öld hafi einkaómagar og
fósturbörn alls ekki verið færri
en þeir voru 1703, sennilegast
er að þeir hafi þá verið eitt-
hvað fleiri.
6. SAMANTEKT:
HVERJIR VORU
FÁTÆKIR?
Samkvæmt því sem hér hefur
veriö lýst, bæði í texta hér að
framan og í töflu 4, var fjöldi
þeirra sem þurfti á sveitastyrk
að halda sér til lífsframfæris
13-16% heildarmannfjöldans í
Tafla 4
Fjöldi niöursetninga sem hundraðshluti heildarmannfjöldans.
1703 14,3 1870: 5,6
1769 11,8 1875: 5,3
1785 11,7 1882: 4,3
1801 4,6 1890: 3,9
1850 1,9 1900: 2,7
1860 2,7
í tölum ársins 1703 hefur verið bætt við flökkurum sem þá voru 0,8%
þjóöarinnar. Tölurnar fyrir 1785 gilda aðeins fyrir
Skálholtsbiskupsdæmi. Heimildir: Fyrir 1703: Hagskýrslur íslands, 11,21.
Fyrir 1769: Gísli Ágúst Gunnlaugsson: „Fattigvárden pá Island under
1700-talet“, í: Oppdaginga av fattigdomen. Sosial lovgivning i Norden
pá 1700-talet, Oslo ... Trömsö 1983, bls.200. Fyrir 1785: Hannes
Finnsson: Mannfækkun af hallærum, 1796/1970, grein 31-266. Fyrir
1801: Manntal á íslandi 1801. Noröur- og austuramt, Rv. 1980, bls. xv.
Fyrir 1850-1870: Skýrslur um landshagi á Islandi, bindi 5, Kh. 1875,
bls.340-342. Fyrir 1875-1900: Gísli Ágúst Gunnlaugsson:
„Milliþinganefndin í fátækramálum 1902-1905", Saga 1978.
Eins og oft áöur hér á
landi voru yfirráö jarö-
næöis forsenda heim-
ilisstofnunar og þar
meö giftinga.
Þaö er því ágiskun
mín aöá 19. öld hafi
einkaómagar og fóst-
urbörn alls ekki verið
færri en þeir voru
1703, sennilegast er
aö þeir hafi þá veriö
eitthvaö fleiri.