Ný saga - 01.01.1990, Blaðsíða 92

Sögulegar „staðreynd-
ir“ geta aldrei oröiö
annaö en túlkunarat-
riöi, og vísast eru þeir
sagntræöingar ending-
arbestir sem mest
eiga hugarflugiö og
sköpunargáfuna.
mennska reynslu. Hann telur
með öðrum orðum að slungin
og margræð ritlist geti boðið
fram lykil sem ljúki upp harð-
læstum tughúsdyrum tungunn-
ar og færi menn feti nær veru-
leikanum.
Þessi kenning kann að þykja
hörð og þaráofan langsótt, en
skyldi ekki vera sannleikskom
í henni? Það verður kannski
ljósara ef við berum saman
þrjá ólíka tjáningarmiðla,
munnlega frásögn, skrifaðan
eða prentaðan texta, og ljós-
mynd eða sjónvarpsþátt. Þessir
miðiar tjá eða öllu fremur
túlka veruleikann með gerólík-
um hætti, og vant að sjá hver
þeirra fer næst veruleikanum.
Talað mál og ritað gefur að
vísu samfelldari eftirlíkingu
veruleikans en ljósmynd eða
kvikmynd, en í öllum tilvikum
er um að ræða túlkun á því
sem liggur handanvið mál og
mynd. Sá miðill hefur ekki
enn verið fundinn upp, að
hann fái tjáð líðandi andrá í
ölium sínum óendanlega
margbreytileik, hvaðþá að
hægt sé að tjá samfellda röð
andartaka.
Þessu til dæmis má taka
hversdagslegt atvik einsog
bílslys sem tíu manns verða
vitni að. Enginn viðstaddra
mun lifa atburðinn með sama
hætti og hinir, og borin von að
frásögnum sjónarvotta beri
saman nema í einstökum meira
eða minna þungvægum atrið-
um. Og það sem meira er: hver
frásögn eðlisbreytir því sem
gerðist; það verður saga, ann-
arskonar fyrirbæri mennskrar
reynsiu en sjálfur atburðurinn.
Mannkynssöguna og ís-
landssöguna er látlaust verið
að endursemja samkvæmt
þeim viðteknu sannindum, aö
hver tími útheimti sína sér-
stöku túlkun á sögulegum við-
burðum og samhengi þeirra.
Sumir haida þaö stafa af því,
að sífellt séu að koma framí
dagsljósið nýjar og haldbetri
heimildir. Það er ekki nema
mjög óverulegur þáttur í rit-
gleði sagnfræðinga. Hitt er
sönnu nær, að sagan sjálf sé
alltaf að breytast afþví veröld-
in breytist og við lítum liðinn
tíma öðrum augum en áar
okkar. Sögulegar „staðreyndir“
geta aldrei orðið annað en
túlkunaratriði, og vísast eru
þeir sagnfræðingar endingar-
bestir sem mest eiga hugar-
flugið og sköpunargáfuna.
Snorri Sturluson er viður-
kenndur afðurðasagnfræðing-
ur af því hann leyfði sér að
skálda í skörðin að eigin geð-
þótta og ljá sundurlausu
kraðaki sögunnar röklegt sam-
hengi, enda er Heimskringla
ekki síður stórbrotið skáldverk
en söguleg heimild. Þúkýdídes
þykir traustari sagnfræðingur
en Heródótos, sem lét gamm-
inn geisa og allt fljóta með, en
bók Þúkídídesar um Peóps-
skagastríðið er ekki síður
merkilegt skáldlegt afrek en rit
Heródótosar, þó hann haldi
sér meir við „staðreyndir" en
starfsbróðir hans.
Með þessum orðum má
virðast sem ég leggi skáldskap
og sagnfræði að jöfnu, og hef-
ur einhvern tíma meiru verið
logið. Ég er semsé þeirrar
skoðunar, að skáldlegt innsæi,
dirfska og sköpunargáfa séu
eigindir sem séu sagnfræðing-
um engu síður nauðsynlegar
en þeim sem skáldverk semja,
afþví hinn sögulegi „veruleiki“,
sem er hráefni sagnfræðinnar,
verði því aðeins merkingar-
bær, að hann sé endurskapað-
ur og túlkaður samkvæmt lög-
málum bókmenntanna. Þau
eru, þegar öll kurl koma til
grafar, einu lögmálin sem gera
ritað mál læsilegt og Ijá því al-
menna skírskotun.
Sú firra, að þurr upptalning
„staðreynda" fari nær söguleg-
um sannleika og geri sagn-
fræðirit traustara og trúverð-
ugra en andrík og persónuleg
frásögn, á vonandi ekki lengur
uppá pallborðið hjá sagnfræð-
ingum. Sögulegur sannleikur
er ákaflega afstætt hugtak og
verður naumast skilinn frá per-
sónulegri túlkun á því sem á
að hafa gerst. íslandsklukkan
er áreiðanlega betri sagnfræði
en flest eða allt sem fært hefur
verið í letur um íslenskt mann-
líf kringum aldamótin 1700,
einfaldlega vegna þess að
hverskyns túlkun á liðnum
tíma er í eðli sínu skáldskapur,
og af því leiðir að innblásinn
og fjörlegur skáldskapur er
betri en andlítill eða dauflegur
skáldskapur, sem hefur á sér
yfirskin sannfræðinnar.
Því vildi ég sagt hafa við ís-
lenska sagnfræðinga: Skáldið
bara hver sem betur getur í
þeirri vissu, trú eða tálvon, að
sannindin sem þið hafið fram
að færa eigi erindi við samtím-
ann, en verði endurmetin og
trúlega hrakin af næstu kyn-
slóð - nema svo giftusamlega
takist til, að þið náið flugi
Snorra eða Halldórs Laxness!
90