Ný saga - 01.01.1990, Blaðsíða 76

GISLI GUNNARSSON
menna fátækt áöur fyrr hér á
landi. Þessa þróun getum við
séð í mynd 1. Þar sjást greini-
lega þau tímabil þegar miklu
fleiri dóu en fæddust. Helstu
hungursneyðartímabilin voru
1753-1758 og 1783-1785.
Einnig var hungursneyð í upp-
hafi 19. aldar. Efri mörk
mannfjöldans voru u.þ.b.
50.000 manns á 18. öld og ef
hann fór yfir þau mörk kom
mannfellir. Þannig sést að sú
stjórn á fólksfjöldanum, sem
fólst í giftingarhömlum
hreppa, presta og landeig-
enda, dugði ekki. Einnig
þurfti hungursneyð til að
halda fólksfjöldanum í skefj-
um.
Breytingar á almennri fátækt
voru í nánum tengslum við
breytingar á því hve mikið
jarðnæði var til staðar. Þessar
breytingar tengdust síðan hlut-
fallinu milli ungs fólks og til-
tæks jarðnæðis. Fyrir hung-
ursneyð var þetta hlutfall
venjulega hátt, eftir hung-
ursneyð varð það venjulega
lágt, þá var yfirleitt land tiltækt
fyrir ungt fólk. En alla vega
hafði breytileikinn í fátækt eða
ríkidæmi einstaklinga mikla
þýðingu. Sá sem erfði eitt-
hvað fé var í miklu betri
aðstöðu til að giftast heldur en
sá sem ekkert átti.
3.EINSTAKLINGS-
BUNDIN FÁTÆKT
Almenn fátækt tengdist ein-
staklingsbundinni fátækt á
marga fleiri vegu.
Þeir sem einkum dóu úr
hungri voru þeir sömu sem
voru síst færir að sjá fyrir sjálf-
um sér, nefnilega þeir fátæku,
þeir sem voru veikir, gamalt
fólk og ungbörn. Einstaklings-
bundna fátækt er best að meta
með því að rannsaka einkenni
og stærð ólíkra sétta. Ein-
kenni þarf að skoða til að sjá
hverjir voru fátækir í saman-
burði við aðra. Stærðin er vís-
bending um hve einstaklings-
Tafla 2
Sameiginleg hlutfallstala giftra og áöur giftra/kvæntra karla og kvenna af heildarfjölda í
mismunandi aldursflokkum.
Kvæntir og áður kvæntir karlar
1703 1850 1860 1880 1901 1974
20-24 1,0 9,1 5,4 4,1 7,9 30,2
25-29 12,9 41,8 33,4 27,6 34,1 69,7
30-34 35,6 68,5 61,5 53,7 62,2 81,2
35-39 58,5 76,7 79,8 70,7 74,4 84,4
40-44 69,6 82,7 83,7 77,3 77,9 85,6
45-49 73,4 85,8 86,2 81,9 81,1 84,8
50-54 76,5 87,6 87,8 85,5 82,8 83,6
55-59 75,9 90,4 86,5 89,3 83,5 81,1
60-64 70,3 91,0 90,8 86,5 84,2 82,3
65-69 70,2 83,8 90,6 88,8 84,7 80,8
70-74 69,4 83,4 91,9 89,8 86,2 81,5
75+ 54,9 92,0 90,2 90,4 88,4 84,5
20-49 38,3 54,2 49,8 45,7 52,8 68,2
20+ 46,7 63,9 60,7 56,5 61,6 73,1
50+ 73,4 88,6 89,1 88,2 84,3 82,4
Giftar og áður giftar konur
1703 1850 1860 1880 1901 1974
4,8 17,8 13,5 10,5 19,2 49,9 20-24
20,7 45,8 42,6 32,8 44,2 82,9 25-29
40,9 66,4 60,2 52,6 61,1 90,2 30-34
51,5 70,0 72,2 63,5 67,3 91,1 35-39
58,6 73,5 78,7 68,4 73,0 90,0 40-44
57,3 77,9 77,1 75,1 70,8 89,6 45-49
58,1 77,7 75,8 76,3 72,6 87,8 50-54
55,7 79,2 76,8 79,4 73,3 85,1 55-59
52,0 78,2 79,5 81,1 70,1 83,1 60-64
65,2 72,2 81,6 83,4 74,7 80,0 65-69
58,2 73,2 77,3 80,4 77,5 78,3 70-74
56,0 79,8 74,4 80,6 81,4 78,8 75+
37,9 54,8 51,7 46,5 53,9 79,5 20-49
43,0 61,9 60,1 55,8 60,6 80,7 20+
55,7 77,5 77,7 79,3 74,3 82,6 50+
Heimildir: Hagskýrslur íslands II, 21 40, 59, 63 Skýrslur um landshagi á íslandi, bindi 1 -5.
bundin fátækt var mikil í sam-
félaginu.
Aðgengilegasta heimildin
um mismunandi stéttir og gift-
ingarhópa á íslandi fyrr á tím-
um er vafalaust manntalið
1703. Það kom til vegna veru-
legrar kreppu í íslensku efna-
hagslífi sem að sjálfsögðu kom
skýrast fram í mikilli hung-
ursneyð. Hún sést í aldurs-
skiptingunni, giftingarhlutfall-
inu og fjölda þurfamanna í
manntalinu.
í töflu 1 getum við séð mis-
munandi aldurshópa kvenna
eftir giftingarstöðu og félags-
stöðu 1703- Athyglisverðast er
hve margar konur höfðu aldrei
gifst, t.d. 53,8% allra kvenna í
aldurshópnum 25-49 ára.
Einnig er vert að gefa því
gaum að stór hluti kvenna
voru niðursetningar og flakk-
arar, einkum í elstu og yngstu
aldurshópunum, og sérstak-
lega í hópi ógiftra kvenna.
Þannig voru nálægt 2/3 ógiftra
kvenna sem voru 60 ára og
eldri niöursetningar. Þessar
tölulegu staðreyndir eru í
góðu samræmi við þá skil-
greiningu sem hér að framan
var gefin á fátækt: Sá er fátæk-
ur, sem ekki getur tekið þátt í
framleiöslu og „endurfram-
leiðslu“ (þ.e. barneignum)
samfélagsins innan viðtekinna
samfélagsnorma.
4. VINNUHJÚ
Ef karl eða kona réðu ekki
eigin búi skyldi hann eða hún
verða hjú á heimili bónda og
eiga þar lögheimili. Venjan
var sú að fólk réði sig í ársvist
í senn. Til voru undanþágur
frá vistarbandinu; þeir gátu
verið lausamenn, sem áttu
næga lágmarkseign til að á-
byrgjast með henni framfæri
sitt, ef vinnuþrek bilaöi. Þó
var lausamennska bönnuð
skilyröislaust 1783-1863, en
leyfð eftir þann tíma með
nokkuð vægari skilyrðum en
voru fram til bannsins 1783-
1894 var létt mjög á lausa-
mennskuskilmálunum og 1907
var vistarbandið afnumið í öll-
um aöalatriðum.2
Vistarbandið var að mörgu
leyti eðlileg krafa sveitasamfé-
lagsins um að hver skyldi hafa
Þeir sem einkum dóu
úr hungri voru þeir
sömu sem voru síst
færir aö sjá fyrir sjálf-
um sér, nefnilega þeir
fátæku, þeir sem voru
veikir, gamalt fólk og
ungbörn.
74