Ný saga - 01.01.1990, Blaðsíða 15

ÓHLÝÐNI OG AGALEYSI Á ÍSLANDI Á 17. OG 18. ÖLD
Egill, var fundinn sekur á al-
þingi 1683 um að hafa með
„stráklegum orðum og
straffsverðu athæfi, óhæfileg-
um ofsahljóðum og ómátalegu
málæði" hneykslað marga
menn. Á Öxaráþingi þetta ár
hafði hann til dæmis verið
með ófrið og rifið eitt tjald að
nóttu til. Egill var illa haldinn
líkamlega en var þó látinn líða
„nokkra líkamlega refsing, eft-
ir því sem góðum mönnum
virðist burðum hans hæfa
megi.‘“' Það að málæði þeirra
Egils og Björns var ekki um-
borið sýnir að yfirvöld þoldu
ekki hegðun sem gekk á ein-
hvern hátt í bága við samfé-
lagsnormin.
Eins og áður segir var lögð
áhersla á að leita sátta áður en
til dóms kom. í sumum tilfell-
um virðist sem meiri áhersla
hafi verið lögð á að koma á
friði en að dæma menn fyrir
ófrið. Þetta fór þó eftir mála-
vöxtum. Á manntalsþingi í
Eyjafirði 27. apríl 1699 var „sú
drykkjuskapar óeiningar mis-
klíð“ milli Guðbrands Björns-
sonar og Símonar Guðmunds-
sonar látin niður falla, enda
sættust þeir heilum sáttum.
Þessi sátt var gerð „fyrir góðra
manna tillögur.“'15 Athyglisvert
er að þessi sátt var formleg og
gerð fyrir rétti.
Svipuð sátt var gerð í máli
séra Þorláks Skúlasonar og
Björns Péturssonar bónda á
Einarsstöðum í Þingeyjarsýslu.
Séra Þorlákur hafði uppi
móðgandi orð við Björn 28.
mars 1704 en þann dag var
hann mjög drukkinn. Við yfir-
heyrslur kvaðst hann ekki
muna eftir að hafa talað illa til
Björns. Engu að síður bað
hann Björn afsökunar á öllum
óvirðingarorðum sem hann
hafði látið sér um munn fara.
Síðan báðu þeir báðir sýslu-
manninn um að fella niður
deilur þeirra í milli svo að
ekki yrði meiri „mæðuauki
eða ýfingar friði“ en orðið
var.'16
Drykkjuskapur orsakaði oft
Islendingar eru ekki síöur óhlýönir í dag en á 17. og 18. öld. Agaleysiö heíur þó tekiö á sig nýja
mynd í breyttu þjóöfétagi.
óeiningu milli manna eins og
ofangreind dæmi sýna. Þetta
olli sumum áhyggjum eins og
til dæmis Ludvig Harboe. Fáir
valdsmenn höfðu þó efni á að
hneykslast yfir drykkjuskap al-
ntennings því að samskipti
þeirra sjálfra einkenndust
mjög oft af drykkjuskap, sví-
virðingum og jafnvel slagsmál-
um. Yfirvöld voru því sjaldn-
ast fyrirmynd góðra dyggða.
Yfirvöld virðast ekki hafa
haft tilhneigingu til að taka
hart á drykkjumönnum jafnvel
þó að framkoma þeirra væri
stundum með þeim hætti að
lífi fólks væri ógnað. Jón Jóns-
son frá Fagradal í Dalasýslu
drakk sig svo fullan 20. júlí
árið 1653 að hann var „naum-
ast hestfær og ... hafði að
mestu tapað viti og burðum.“
Að kvöldi sama dags réðist
hann að séra Erlendi Einars-
syni presti að Skarðsþingum
meö gaffli og hótaði að drepa
hann. Séra Erlendur kærði en
Jóni var ekki refsað því þeir
sættust á héraðsþingi að Stað-
arhóli 1. ágúst sama ár og
„óskuðu að vera sem vinir“
upp frá því.'17 Morðhótanir
nægðu því ekki alltaf til að
mönnum yrði refsað.
Fáir valdsmenn
höföu þó efni á aö
hneyksiast yfir
drykkjuskap almenn-
ings því aö samskipti
þeirra sjáifra ein-
kenndust mjög oft af
drykkjuskap, svívirö-
ingum og jafnvel
slagsmálum.
HVERS VEGNA
ÞURFTI AGA?
Segja má að nokkurs tvískinn-
ungs gæti í afstöðu yfirvalda
til óhlýðni og agaleysis. Út frá
ályktunum valdsmanna og til-
skipunum má lesa mjög harða
afstöðu til aga. Þetta kemur
best fram í Húsagatilskipun-
inni frá 1746 þar sem reynt er
að beina hegðun fólks inn á
rétta braut með boðum og
bönnum. Þar segir til dæmis
að menn eigi „að vakta sig
fyrir ósæmilegu tali og gamni,
eiðum og blóti.“4B Ef hins veg-
ar er litið á dóma og bréf þar
sem yfirvöld eru að fást við ó-
hlýðið fólk frá degi til dags
kemur í ljós að oft vantar
mikið upp á að tilskipunum
sé fylgt. Ósamræmi er milli
orða og athafna.
Þegar einstaklingar áttu í
deilum var algengt að þær
enduðu með sátt. Yfirvöld
lögðu sig oftast nær fram við
að ná sáttum og í sumum til-
fellum báðu deiluaðilar yfir-
völd um að reyna að korna á
friði. Ef orð eða framkoma
hins ákærða voru ekki því al-
varlegri lögðu yfirvöld enga
sérstaka áherslu á að hegna.
Þó skipti það greinilega rnáli
13