Ný saga - 01.01.1990, Side 41

Eggert Þór Ðernharðsson
RÖMM ER SÚ TAUG
Aðlögun innflytjenda í Reykjavík
aö lífinu „á mölinniw
Mig dreymdi í nótt
að ég væri dauður
og kominn í
himnaríki en ekki var margt af
mínu sóknarfólki þar,“ sagði
sr. Jónmundur Halldórsson eitt
sinn, prestur á Stað í Grunna-
vík vestur á árunum 1918-54.
„Nú, hvernig stóð á því?“ var
spurt. Og ekki stóð á svari
prests: „Það var allt komið til
Reykjavíkur."1 Jónmundur var
ekki eini presturinn sem
horfði á eftir sóknarbörnum
sínum streyma til höfuðstaðar-
ins um miðja 20. öld. Víða um
land lá við að heilar kirkju-
sóknir tæmdust á skammri
stundu. Fólk þyrptist til
Reykjavíkur í þúsundatali,
ekki síst í leit að betra lífi og
auknum afkomumöguleikum;
yfirgaf sveitir, þorp og aðra
kaupstaði. Margir vildu taka
þátt í Öskubuskuævintýrinu
sem þar var að gerast, taka
þátt í uppbyggingunni í bæn-
um.
Gömul „lumma“ segir að
fólk sem fæddist í kringum
aldamótin 1900 og liföi fram á
áttunda áratug aldarinnar hafi
orðið vitni að meiri breyting-
um í íslensku þjóðlífi en
nokkur önnur kynslóð til þess
tíma. Gamlar „lummur" geta
verið góðar. Á fáeinum áratug-
um umbyltist íslenskt samfé-
lag. Á u.þ.b. þremur manns-
öldrum festi ný samfélagsgerð
sig í sessi, þéttbýlið. Höfuð-
staður þjóðarinnar fór þar í
broddi fylkingar. í upphafi 20.
aldar bjó innan við tíundi hluti
þjóðarinnar í Reykjavík en um
80% í sveitum landsins. Árið
1940 var hins vegar nærri
þriðjungur landsmanna sestur
að í höfuðstaðnum, tæplega
fjörutíu þúsund manns. Enn
átti eftir að fjölga og árið 1960
höfðu um 2/5 hlutar íslend-
inga komið sér fyrir í Reykja-
vík. Höfuðborgarsvæðið í
heild óx verulega er á leið
öldina. Á síðari helmingi
hennar bjó ríflega helmingur
þjóðarinnar þar og á 200 ára
afmæli kaupstaðarréttinda
Reykjavíkur sumarið 1986
voru innan við 10% lands-
manna búsettir í sveit.
Vöxtur og viðgangur þétt-
býlis ógnaði þeirri samfélags-
skipan sem ráðið hafði ríkjum
á íslandi um aldir. Á síðari
hluta 19. aldar og fyrstu ára-
tugum þeirrar 20. fylktu
stuðningsmenn sveitasamfé-
lagsins liði gegn þéttbýlisstöð-
um sem voru að skjóta rótum
víða um land. Einkum beindu
þeir spjótum sínum þó gegn
Reykjavík. Hún þótti storka
„gamla samfélaginu" svo um
munaði. Bærinn var skuggsjá
þess þjóðfélagsumróts sem
einkenndi íslenskt samfélag
þegar þéttbýlið var að ná und-
irtökunum á Islandi, borgar-
menningin að taka við af
menningu sveitanna sem hið
ráðandi afl. Sérkenni íslenskr-
ar þéttbýlisþróunar fólst eink-
um í því hve hratt borgin
byggðist, hve fólki fjölgaði þar
ört, að einungis ein borg
myndaðist í landinu, sem jafn-
framt varö höfuðstaður þjóð-
arinnar, og hversu hátt hlutfall
landsmanna kaus að búa í
henni eða í grennd við hana.
Þetta varð þess valdandi að á
íslandi röskuðust þjóðfélags-
hættir skyndilegar en víðast
hvar annars staðar og íslend-
ingar urðu að takast á hendur
viðamikil og vandasöm verk-
efni við mótun borgarinnar á
sama tíma og þeir þurftu að
semja sig að hinum nýju hátt-
um þéttbýlisins og glíma við
afleiðingar byggðarröskunar-
innar í víðfeðmu en fámennu
landi. Samstiga borgarmynd-
uninni komst landið í alfara-
leið með bættum samgöngum
og almenningur komst í nán-
ari snertingu við alþjóðlega
menningarstrauma en nokkru
sinni fyrr. Reykjavík var glugg-
inn að umheiminum og þar
gætti erlendra áhrifa í ríkari
mæli en annars staðar á land-
inu. í fjölmenninu toguðust á
innlend reynsla og erlendar
nýjungar. Eftir síðari heims-
styrjöld stóð Reykjavík á tíma-
mótum. Þéttbýlið hafði styrkt
stöðu sína á stríðsárunum en
Reykvíkinga vantaði traustan
menningarlegan grunn til aö
standa á. Þeir þurftu að temja
sér hina nýju hætti fjölbýlisins
og móta eigin þéttbýlismenn-
ingu. En slíkt gat tekið tíma
og var oft ekki þrautalaust.
„FÓLKSFLÓTTINN“
Reykjavík var bær tækifær-
anna, bær innflytjenda. Árið
1950 var um helmingur lands-
manna fæddur í sveitum en
aðeins rúmur fjórðungur
þeirra bjó þar. Aðdráttarafl
Reykjavíkur togaði í fólk í öll-
um byggðarlögum landsins.
Sveitafólk kom flest af Suður-
og Vesturlandi en flutningar
þaðan náðu hámarki undir lok
fimmta áratugarins. Eftir því
sem lengra var til Reykjavíkur
fluttust hlutfallslega færri úr
sveitunum til höfuðstaðarins
en úr nágrenni hans. Hið
sama átti ekki við um kauptún
og kaupstaði. Straumur inn-
flytjenda þaðan þyngdist á
Vöxtur og viðgangur
þéttbýlis ógnaði þeirri
samfélagsskipan sem
ráðið hafði ríkjum á
Islandi um aldir.
Þetta varð þess vald-
andi að á íslandi rösk-
uðust þjóðfélagshættir
skyndilegar en víðast
hvar annars staðar og
íslendingar urðu að
takast á hendur viða-
mikil og vandasöm
verkefni við mótun
borgarinnar á sama
tíma og þeir þurftu að
semja sig að hinum
nýju háttum þéttbýlis-
ins og glíma við afleið-
ingar byggöarröskun-
arinnar í víðfeðmu en
fámennu landi.
39