Teningur - 01.10.1991, Blaðsíða 11

BLEKKING O G ÞEKKING
Gunnarsson hefur lýst þessu á eftir-
farandi hátt í blaðaviðtali: „Allir hafa
verið börn og kynnst börnum, og þegar
við berum þær stöðnuðu heimsmynd-
ir sem við endum í saman við lifandi
sýn og frjóar heimsmyndir bernskunn-
ar, er það síðarncfnda vitanlega þakk-
látara yrkisefni. Barnið upplifir
kannski eina heimsmynd á dag á vissu
þroskaskeiði, en okkar eru gatslitnar,
útþvældar og margnota."
Hver upplifir ekki þessa þrá öðru
hverju: að brjótast út úr heimsmynd
sinni, skapa nýjan heim. Michel
Foucault sagði eitt sinn að sálin væri
fangelsi líkamans nú á dögum (en
ekki öfugt). Flestir sætta sig nokkurn
veginn við vist sína í fangahúsi heims-
myndar; aðrir hverfa aftur á við eða
út fyrir þar sem líkami leiksins er
óheftur og frjáls en ekki beygður og
agaður af kröfum tíma og umhverfis.
Kannski enginn komist undan slíkri
upprunaleit einhvern tíma á ævi
sinni. Síðustu árin hefur hópur rit-
höfunda fundið „útþrá“ sinni farveg í
bernskulýsingum cins og fyrr er gctiö.
Hér er um ljóðræna trúhneigð að ræða
sé á heildina litið, rómantískt óraun-
sæi, sálmakveðskap á atómöld.
í þessum bókmenntum á „hvítvoð-
ungsleg mynd ófreskjunnar“ erfitt
uppdráttar; þó að lýst sé sársauka er
hann ýmist vafinn inn í trega eða
húmor. Var líf bernskunnar ekki erfið-
ara og andstæðufyllra en ráða má af
verkum Péturs svo dæmi sé tckið?
Pað er eins og mig minni það. Ætli
æskusögur Péturs og íleiri höfunda
séu ekki reistar á stórvaxinni blekk-
ingu þegar allt kemur til alls? Fortíð-
arþráin er sennilega innbyggð í mann-
legt tilfinningalíf; sé ekkert til að
sakna - ef allt var grábölvað í verunni
- þá er eitthvað búið til. Við samein-
um tvístrið með því að ímynda okkur
uppsprettu eða miðju sem hægt er að
dreyma um - og við teljum okkur trú
um að líf okkar sé skáldlegt, að það
lúti lögmálum skáldskapar. Lífið er
sjónarspil persóna og leikcnda er
sagt; tilveran er víðáttumikið leikhús.
Pessi líking hefur sjaldan heyrst jafn
oft og á seinni árum; hún þykir alltaf
jafn skáldlcg og skemmtileg. En lífið
er ekkert leikrit; það á ekkert sameig-
inlegt nema launaumslagið með ver-
öld leikhússins. Við getum ekki farið
út í hléi - það er ekkert hlé; við
getum ekki dáið og risið upp frá
dauðum eins og leikarinn né þvegið
af okkur farðann og farið heim að
sofa líkt og hann eftir viðkomu á
hverfiskránni eða í Kjallaranum. Við
erum knúin til að lifa - og lífið er ekki
til að sýnast. Það þýðir ekkert fyrir
Helga Skúlason að klæðast búningi
lúðulaka aftan úr miðöldum og gretta
sig niður við Tjörn; það verður eng-
inn hræddur nema kannski eins og
einn vegvilltur köttur. Þó að Helgi
Skúlason hafi þróað list hinnar fólsku-
legu grettu umfram aðra menn er
hann í raun góðlegur eins og saklaus
unglingsstúlka nýkomin úr sveit fyrir
norðan, undrandi á svip yfir unaðs-
semdum borgarlífsins. Engu að síður
hefur líkingin og hugsunarháttur
hennar undarlegt vald yfir mörgum
rithöfundum; hún gerir þá svo gáfaða
finnst þeim.
Maðurinn tengist ekki lífinu eins
og lcikari sviðsbúnaði. Hann er miklu
heldur samvaxinn heiminum eins og
snigill skel sinni; heimurinn er hluti af
manninum eins og hann er hluti af
heiminum. Af þeim sökum breytist
heimurinn um leið og maðurinn;
miðjan færist til frá andartaki til
andartaks. Og það er aðeins eitt sjón-
arspil á dagskrá: veruleikinn. Leik-
ritslíkingin er í eðli sínu fölsk af því
að hún felur í sér að til sé sannur
raunvcruleiki utan við leiksviðið - að
lífi okkar sé stjórnað af einhverjum á
bak við, fyrir ofan eða til hliðar við
sjónarspilið. En það er mikill mis-
skilningur. Leikstjórinn hefur löngu
sagt upp störfum og lagst til hvíldar í
ritum heimspekinganna.
2
Hefur saltið dignað? Pannig var spurt
fyrir nokkrum árum í umræðu um ís-
lenska skáldsagnagerð. Svarið var já-
kvætt. Menn höfðu fengið nóg af frum-
stæðum vandamálaverkum í anda
skandinavísks nýraunsæis, verkum er
snerust um vinnupuð og bónusþrælk-
un, bleyjuþvott og kúk kornabarna,
fósturlát og kvenfyrirlitningu, eða þá
fyllirí og framhjáhald lífsleiðra arki-
tekta. Hvar er hið dulda, óreglulega
og djúpa var spurt? Að baki bjó róm-
antísk hneigð, pólitísk þreyta, andúð
á borgaralegum hversdagsleika. Tím-
inn sem í hönd fór einkenndist af veg-
sömun ímyndunarafls og hugarflugs,
leit að leik og ævintýri; skáldleg tákn-
vísi kom í stað félagslegrar hlutlægni.
Mörg ágæt skáldverk urðu til á þess-
um árum. Tala má um bókmenntalega
leysingu; ofríki staðreyndanna var
hrundið - fantasían fékk útrás; ofur-
lítið leifturstríð átti sér stað. Eða var
þetta bara flugeldasýning? Núna er
svo komið að innihaldsleysið æpir á
mann sé opnuð íslensk skáldsaga;
það vantar í þær fjandskap, ögrun,
áleitni, ofurlítið ofstæki - svona eins
og þær skipti máli.
Saga skáldsögunnar skýrir þetta
ferli að nokkru leyti; af fortíð skal
hyggja var einhvern tíma sagt. í bók-
inni LIST SKÁLDSÖGUNN AR
dregur tékkneski rithöfundurinn
Mílan Kúndera upp eftirfarandi
mynd: Samtímis því sem Guð vék úr
sæti sínu þaðan sem hann hafði stjórn-
að heiminum og verðmætakerfi hans,
grcint sundur gott og illt og gætt alla
hluti milli himins og jarðar merkingu
- samtímis því lagði riddarinn sjón-
umhryggi, Donkíkóte, af stað úr húsi
sínu út á víðar lendur heims er hann
kannaðist varla við. Þessi heimur ein-
kenndist af óttalegri margbreytni
enda hafði sannleikur guðdómsins
sundrast; það var ekki lengur hægt að
skjóta einstökum vandamáluni eða
deiluefnunt til æðri dórnara. Á þessu
augnabliki varð heintur Nútímans til,
9