Teningur - 01.10.1991, Blaðsíða 13

BLEKKING OG ÞEKKING
hliðar. Menn misstu sjónaraf heimin-
um og eigin sjálfi; þeir urðu fórnar-
lömb þess sem Heidegger hefur kall-
að „gleymsku verunnar“. Lífið sjálft
glataði einhvern veginn mikilvægi
sínu og merkingu.
Heimspekingarnir tveir glcyma
Cervantes að mati Kúndcra. Höfund-
ur sögunnar um riddarann sjónum-
hrygga, Donkíkóte, var engu þýðing-
arminni frumkvöðull Nútímans en
Galíleó og Descartes. Röksemda-
færslu Kúndera má draga saman á
eftirfarandi hátt: Sé það rétt að heim-
speki og vísindi hafi gleymt vcru
mannsins er hitt augljóst að með Cer-
vantes varð til stórfengleg evrópsk list
sem einbeitir sér að rannsókn á þess-
ari gleymdu veru. Skáldsagan er nú
fjögurra alda gömul. Á þeim tíma
hcfur hún fcngist við vandamál scm
hcimspekin vanrækti allar götur til
Heidcggers. Hún hefur með sínum
liætti uppgötvað áður óþekktar til-
vistarvíddir: Cervantes og samtíma-
mcnn hans á 16. og 17. öld rannsaka
eðli ævintýrisins; Richardson og aðrir
höfundar 18. aldar kanna það sem ger-
ist innra með manninum, leynilegt líf
tilfinninganna; Balzac og raunsæishöf-
undar 19. aldar uppgötva sögulegt
hlutskipti mannsins; Flaubert rann-
sakar andstæðu ævintýrisins, reynslu
hversdagslífsins; Tolstoy skoðar þátt
hins órökræna í mannlegu atferli og
ákvörðunum; Proust og Joyce kanna
tímanleika manneskjunnar, reynslu
sem rennur úr höndum hennar eins
og sandur, fortíð og nútíð; Thomas
Mann rannsakar hlutverk eldfornra
goðsagna í tilvcru nútímans.
Kúndera lýsir sögu skáldsögunnar
með breiðum og glæsilegum dráttum.
Lýsingu hans má orða á svofelldan
hátt: Donkíkóte heldur út í víða og
takmarkalausa veröld; hann getur far-
ið og verið eins og hann lystir. Fyrstu
skáldsögur Nútímans eru ævintýra-
ferðir af slíku tagi. Þannig hefst skáld-
saga Didcrots, JACQUES LE FATA-
LISTE, með lýsingu á ferðalöngum;
við vitum ekki hvaðan þeir koma né
hvert ferðinni er heitið, þeir búa í
tíma án upphafs og endis, rými án
landamæra. Hálfri öld síðar er eins og
hinn fjarlægi sjóndeildarhringur hafi
horfið á bak við nútímalegar bygging-
ar, félagslegar stofnanir: lögreglu,
dómstóla, markað og glæp, her, ríki.
í heimi Balzacs hefur ferðalangurinn
stigið upp í lest sem kallast Saga.
Þessi lest hefur þó visst aðdráttarafl;
hún felur í sér fyrirheit um ævintýri,
frægð og frama á leiðarenda. Enn síð-
ar, mcð Flaubert, er eins og sjóndeild-
arhringurinn hafi þrengst til muna og
orðið að múr sem ekki verður komist
yfir; ævintýrið býr handan hans og
löngunin veröur óbærileg. I eintóna
heimi hversdagsins taka draumar og
dagdraumar á sig áöur óþckkta stærð.
Takmarkaleysi ytri heims víkur fyrir
óravíddum sálarinnar. Á þessu stigi
öðlast ein af ágætustu blekkingum
vestrænnar menningar nýtt mikilvægi
- blekkingin um óviðjafnanlcgt ein-
stæði einstaklingsins. Þessi ímyndun
glatar þó töfrum sínum skömmu
seinna þegar Sagan - eða það sem
eftir er af henni: ómanneskjulegt afl
almáttugs þjóðfélags - grípur mann-
inn heljartökum. Sagan býður honum
ekki lengur frægð og frama hcldur
stöðu sakbornings eða landmælinga-
manns. Hvað getur K. í sögum Kafkas
gert frammi fyrir dómstólnum eða
kastalanum? Getur hann látið sig
dreyma eins og söguhctja Flauberts
gerði? Nci, hann er fastur í hræðilegri
gildru - aðstæðurnar rísa honum yfir
höfuð. Hið eina sem hann getur leitt
hugann að er réttarhaldið, landmæl-
ingastarfið. Takmarkaleysi sálarinnar,
hafi það yfirhöfuð verið til, skiptir
ekki máli lengur. Hugsar dýr í gildru
um horfnar ástir?
Kúndera er þeirrar skoðunar að
saga skáldsögunnar sé hliðstæð sögu
Nútímans. Þegar horft er til baka
virðist hún vera undarlega stutt og
einföld. Eða er það ckki Donkíkóte
sjálfur sem að loknu þriggja alda
ferðalagi snýr aftur til þorpsins í
skáldsögu Kafkas, dulbúinn sem land-
mælingamaður? Hann kaus á sínum
tíma að leita ævintýra en í þorpinu
fyrir neðan kastalann hefur hann ekk-
crt val. Hvað varð af ævintýrinu á
þessum tíma? spyr Kúndera. Breytt-
ist það í skopstælingu á sjálfu sér? Og
hvað merkir það - að vegferð skáld-
sögunnar ljúki í þversögn? Svo virðist
vera. Og þetta er alls ekki eina þver-
sögnin. Þannig er GÓÐl DÁTINN
SVEIK í senn gamansaga og stríðs-
saga. Hefur hrollvekja stríðsins breyst
í kómedíu.
Styrjaldir Hómers og Tolstoys eru
fullkomlega skiljanlegar að dómi
Kúndera; menn berjast ýmist fyrir
Helenu eða föðurlandið. Sveik og
félagar hans halda hins vegar í stríð
án þess að vita hvers vegna, né heldur
vilja þeir vita það. Hvert er þá gang-
virki stríðs spyr Kúndera? Er það ein-
skært afl sem staðfesta vill sjálft sig
sem afl? Er það „viljinn til að vilja“
sem Heidegger skrifaði um? Vafalaust
hefur það verið raunin frá aldaöðli
þótt aldrei hafi það verið sagt fyrr en
á okkar tímum. Hjá Hasek er stríðið
sýnt berstrípað með föðurlandið
niður um sig. Enginn trúir áróðri
valdhafa, ekki einu sinni áróðurs-
meistararnir. Al'lið er nakið eins og í
skáldsögum Kafkas; það er ástæðu-
laus árásarvilji sem heimtar útrás -
það er hrein rökleysa.
Kafka og Hasek bregða ljósi á
geysilega umfangsmikla þverstæðu,
ritar Kúndera. Eftir því sem Nútím-
anum hefur undið frarn hefur rökvísi
í anda Descartesar eytt sífellt fleiri
gilduni sem rekja má til miðalda.
Engu að síður er eins og hreint rök-
leysi leggi undir sig hciminn um það
bil sem skynsemin vinnur fullnaðar-
sigur; ekkert verðmætakerfi er lengur
fyrir hendi sem hindrað getur frant-
sókn þess. Kúndera kallar þessa þver-
sögn lokaþverstœðu. Og þær cru fleiri
að hans dómi. Nútíminn hefur til
dæmis fóstrað draurn urn að mannkyn-
11