Teningur - 01.10.1991, Blaðsíða 47

RITDÓMAR
UNDIR HAMRINUM
HUNGURVERÖLD HREPPSTJÓRANS
I
Það er sagt að hann hafi eitt sinn í
hagræðingarskyni brugðið eggjárni á
lík hreppsómaga nokkurs sem reynd-
ist of leggjalangur í kistuna. Þcssi
maður hét Hallgrímur Jónsson og var
hreppstjóri á Akranesi er leið að lok-
um seinustu aldar. Hann var á undan
sinni sarntíð og átti frumkvæði að
stofnun barnaskóla þar um slóðir árið
1880, liann var alþingismaður og
byggði fyrstur timburhús á Skaga,
hann var höfðingi í sinni sveit - hann
stytti dauða hreppsómaga og ofsótti
fátækar ekkjur; hann var íslenskur
valdsmaður.
Hallgrímur þessi er mikilvæg per-
sóna í heimildarriti er nefnist Hall-
grímur smali og húsfreyjan á Bjargi.
Söguþáttur úr Borgarfirði (1946).
Höfundur er borsteinn frá Hamri.
Þáttur þessi er að miklu leyti reistur á
tveimur óútgefnum handritum; ann-
ars vegar er um að ræða sögu Níelsar
skálda um Hallgrím Helgason, ungan
mann sem komst í kynni við huldar
vættir á seinustu öld - og hins vegar
minningasyrpu Benedikts Tómasson-
ar sem var dóttursonur Hallgríms,
sonur Kristrúnar á Bjargi. Sögur
þessara feðgina mynda uppistöðu
þáttarins auk þess sem dregin er upp
nákvæm mynd af hversdagslífi í borg-
firskri sveit á seinni hluta síðustu
aldar.
Það er enginn nútímalegur tvístring-
ur í þessum texta. Hann er þcttur í
sér, fyllt cr upp í hvern krók og kima
- einstakar myndir eða örsögur eru
studdar staðreyndum og gætt hófs í
hvívetna - jafnvel um of á köflum.
Stundum er eins og höfundur sé full
hlédrægur gagnvart heimildum sín-
um, einkum framan af sögu. Hvað sem
því líður vekur textinn kennd heil-
leika og festu; að baki honum býr ein-
hvers konar reynsla sem kemur manni
eins og mér úr jafnvægi - ég hélt
löngum að hún væri okkur glötuð; að
lífið væri brotakennt og laust í rásinni.
Kannski hefur sú tilfinning ekkert
breyst að ráði - en texti Þorsteins
sýnir svo ekki verður um villst að til
er annars konar líf en það sem við
höfum komist að samkomulagi um að
sé eftirsóknarvert og kjarnast kannski
í þremur hugtökum: spennu, tíma-
leysi og sjálfsdýrkun; að það er ekki
með öllu móti glatað - að það er
möguleiki okkar hér og nú. Það er
einkum tvennt sem vekur þessa kennd:
málfar textans og tímanleiki hans.
Stíllinn er einkennilega þjappaður og
fast riðinn; það er allt einhvern veg-
inn óhagganlegt - öðruvísi verður
það ekki sagt; líkingum og skáldlegu
málskrúði er haldið í skefjum - frá-
sögnin streymir fram eins og af sjálfri
sér. Ljóðrænan er eigi að síður
skammt undan. Fyrir kemur að stað-
reyndasyrpur eru rofnar af ljóð-
rænum gullfleygum eins og hér: „Saga
þessi hvarflar nú brátt úr bugðóttri og
hálfgleymdri smalaslóð í inndölum,
og fer að síast selta í vindinn". En þó
að ríki ró á yfirborðinu má greina
þungan undirstraum sem einstaka
sinnum klýfur yfirborðið. Hin lág-
væra rödd höfundarins er þykk af holl-
um og góðum þjósti, til dæmis í lýs-
ingunni á uppboði Bjargs: „Slíkur
blær af helju umlykur uppskrift bús-
ins og uppboðsþingin 1882 að munn-
tamar líkingar sem menn draga stund-
um af hrægömmum ná þar varla
festu“. Bilið er oft mjótt á milli skrá-
setjarans og prédikarans - enda er
vitnað í Jón Vídalín: „Hin grimmu
villidýrin á mörkinni hafa sinn vissan
skammt, og þau taka ekki bráðina
nema hungruð. En græðgi hins fé-
gjarna tekur aldrei enda... Hann
undirþrykkir ekkjuna og rænir hinn
föðurlausa". Sennilega eru allir textar
sjálfsmyndir að einhverju leyti -
sannlciksvilji okkar og gildismat ráða
því hvernig vitneskjan er sett fram,
hvort sem fengist er við skáldskap
eða sagnfræði.
Það hafa ótal bækur verið skrifaðar
unt þjóðlíf nítjándu aldar; þó hygg ég
að menn hafi veitt innri þráðum þess
full lítinn gaum, því sem tengdi
saman reynslu fólks og gæddi hana
merkingu - það var ekki bara guðs-
trúin, verslunin eða drottinhollustan.
Þetta var segulbundið þjóðlíf í þeim
skilningi að menn tengdust hverjir
öðrum og fyrri kynslóðum í gcgnum
blóðbönd og návistir af einhverju
tagi. Reynsla fólks var að miklu leyti
reist á ættfærslu eða öllu heldur: hún
tryggði merkingu þess og stöðu í ver-
öldinni. Ættlaus maður var valdlaus
maður, tímalaus maður - hann var
nánast ónáttúrlegt aflrrigði. Með
öðrunt orðum: Blóðböndin hnýttu
samfélagið saman. Af þessum sökum
er mikið um nafnarunur og ættfærslur
í texta Þorsteins. Oft er litið á slíkt
sem ónauðsynlegt skraut, málaleng-
ingu eða merkingartöf. Það er mikill
misskilningur. Staðreyndasyrpur Þor-
steins eru merkingarbrunnur; sér-
hvert nafn, ártal og staðarheiti skiptir
máli. Þjóðlífið var reist á slíkum
merkingarstoðum.
45