Teningur - 01.10.1991, Blaðsíða 16

áður óþckkt. Hvað er það sem gerir
K. að sérstökum einstaklingi spyr
Kúndera? Ekki er það nafn hans eða
atgervi; því er hvergi lýst - nc heldur
æviferill hans; um hann er ekkert
vitað. Hugsun hans er að auki bundin
aðstæðum hverju sinni; hvergi er
vísað út fyrir þær með minningum
eða bollaleggingum. Það er eins og
K. sé samrunninn aðstæðum sínum cf
svo má að orði komast; hugarheimur
hans hefur ekkert sjálfstætt gildi. Að
dómi Kúndera spyr Kafka spurningar
sem ekki hafði hvarflað að höfundum
áður: Hvaða möguleika hefur mann-
eskjan í heimi er stjórnar gjörðum
hennar og hugsunum? Hvað verður
um sjálf hennar við slíkar aðstæður?
Kúndera er sannfærður um að lífið
sé gildra; það er ein af grundvallar-
hugmyndum hans. Manneskjunni
hefur að vísu alltaf vcrið kunnugt um
það; hún fæðist án þess að vera spurð
álits og er neydd til að klæðast líkama
sem hrörnar og deyr með tímanum.
Aður fyrr buðu víðerni heimsins þó
upp á ákveðnar undankomuleiðir;
manneskjan gat líkt og liðhlaupinn
svikist undan merkjum og hafið nýtt
líf í öðru landi. Slíkar leiðir hafa lok-
ast með öllu - heimurinn fellur æ
þéttar að einstaklingnum. Kannski
umskiptin hafi orðið með fyrri heims-
styrjöld; lýsingarliðurinn sem slíkur,
heims-, tjáir hrylling manna frammi
fyrir því að engrar undankomu er
Iengur von - það sem gerist á vestur-
hveli jarðar mótar líf manna á austur-
hveli, hvaðeina sem upp á kemur
snertir alla menn hvar sem þeir eru
staddir. Víðáttuupplifun fyrri tíma
hefur snúist í slæma innilokunar-
kennd. I þessu sambandi vitnar
Kúndera í Gombrowicz er sagði eitt
sinn að þyngd sjálfsins væri háð
mannfjölda jarðar á hverjum tíma.
Sé það haft til marks verður sjálfið
léttara með hverri mínútu sem líður;
gott ef það er til lengur - kannski
heimurinn hafi sogað alla tilveru úr
því.
Kúndera reynir að höndla sjálfið í
skáldsögum sínum með því að lýsa
tilvistarvandamáli þess. I því sam-
hengi notar hann hugtakið tilvistar-
lykil sem nær að jafnaði til fáeinna
lykilorða. „Þegar ég var að rita
ÓBÆRILEGAN LÉTTLEIKA TIL-
VERUNNAR," ritar hann, „uppgötv-
aði ég að lykill einstakra persóna er
myndaður af ákveðnum lykilorðum.
Fyrir Terezu: líkami, sál, svimi, veik-
leiki, unaður, Paradís; fyrir Tómas:
léttleiki, þyngd.“ Lykillinn sjálfur
birtist ekki in ahstracto heldur í at-
burðarás, huglciðingum og aðstæðum
er tcngjast viðkomandi persónu. Taka
má Terezu sem dæmi. Hún býr með
Tómasi og leggur sig alla í samband
þeirra. Skyndilega er eins og hún gcti
ekki haldið áfram - hana langar til að
hörfa niður á við, þangað sem hún
kom frá í upphafi. Hún hrífst af svima-
kcnnd er Kúndera skilgreinir sem
„ölvun hins veiklundaða“: slíkur mað-
ur er meðvitaður um veikleika sinn
og leitast við að fella niður varnir í
stað þess að berjast; hann sökkvir sér
í veikleikann og þráir það eitt að
verða enn veikari, að leggjast fyrir
fætur manna og verða lægstur al' því
scm lágt er. Sviminn er cinn af lyklunt
Therezu; hann varpar Ijósi á veru-
leika hennar - um leið vísar hann á til-
vistarmöguleika okkar allra. „Ég
varð,“ ritar Kúndera, „að búa til Ter-
ezu, „tilraunasjálf“, til að skilja
þennan möguleika, til að skilja svima.“
Raunar eru allar persónur í bókmennt-
um „tilraunasjálf“ standi þær undir
nafni. Höfundurinn vekur þær til lífs
með því að kryfja tilvistarvanda
þeirra, þ.e. hann sundurgreinir að-
stæður, minni og orð sem mótað hafa
örlög viðkomandi persónu.
Kúndera er þeirrar skoðunar að
skáldsagan sé hugleiðing um tilvist.
Engu að síður lýsa verk hans sjálfs
sögulegum viðburðuni og pólitískum
uppákomum. Hvernig kemur það
hcim og saman? Orða má rökleiöslu
Kúndera á eftirfarandi hátt: Tilvistin
er in-der-welt-sein eða vera-í-heimin-
um, svo vitnað sé í Heidcgger. Líf
okkar hefur haft sögulegt eðli innan
skáldsögunnar allt frá dögum Balzacs;
það er arfleifð sem ómögulegt er að
komast undan. Heimur hennar er
sögulegur líkt og heimur einstaklings-
ins. Sumar skáldsögur eru þó ekki
annað en söguleg skreyting; þær lýsa
samfélagi á ákveðnum tíma með
sagnfræðilegri nákvæmni; óskáldleg
þekking er þýdd á tungumál skáld-
sögunnar. Slíkt er í andstöðu við
grundvallarmarkmið hennar-að segja
einungis það scm skáldsagan getur
sagt.
Kúndera nálgast söguna með
ákveðnum hætti. í fyrsta lagi velur
hann efniviö sem afhjúpað getur til-
vist persónanna. í SKRÝTLUNNI
horfir Lúðvík á vini sína og félaga
greiða atkvæði með brottrekstri hans
úr háskóla. Hann sannfærist um að
þeir hefðu einnig greitt atkvæði mcð
aftöku hans. Þessi reynsla fullvissar
Lúðvík um að manneskjan er lífvera
sem dæmt getur náunga sinn til dauða
undir hvaða kringumstæðum sem er.
Mannfræðilcg upplifun Lúðvíks á sér
því sögulega rót; hið sögulega er lyk-
ill að tilvistarvanda hans. í öðru lagi
kýs Kúndera efnivið sem venjuleg
sagnaritun virðir að vettugi; lítilvæg
og gleymd atvik skipta oft meira máli
en fréttnæmar uppákomur. Loks tel-
ur hann að skilja verði söguna sem til-
vistarlegt ástand. Hún er ekki eitt-
hvað utan og ofan við manneskjuna;
hún er ekki umbúnaður eða leiksvið
heldur mannlegt ástand, líka þegar
hún rís einstaklingnum yfir höfuð.
Sjálfur nefnir Kúndera dæmi úr
ÓBÆRILEGUM LÉTTLEIKA TIL-
VERUNNAR til að skýra hugmynd
sína. Alexander Dúbcek snýr heim til
Tékkóslóvakíu eftir að hafa sætt fang-
elsisvist og illri mcðferð í Moskvu.
Hann flytur ávarp í útvarp, rekur í
vörðurnar, grípur andann á lofti,
þagnar í tíma og ótíma. Þetta atvik
gleymdist fljótt því að tæknimcnn út-
14