Teningur - 01.10.1991, Blaðsíða 27

O G SANNLEIKUR
SKÁLDSKAPUR
að lýsa manngerðum: Þeófrastos nem-
andi Aristótelesar hratt af stað sjálf-
stæðri hefð í evrópskum bókmennt-
unr mcð bók sinni Manngerðir, og í
bókmenntagreinum eins og ítalska al-
|iýðuleikhúsinu gengur allt út á mann-
gerðir (eða manntegundir eins og
Kristján Arnason þýðir Aristóteles).
En þetta heyrir til undantekninga,
sem betur fer. Þegar Hómer lýsir
skilnaði Hektors og Andrómökku á
múrnum er hann ekki að lýsa mann-
gerðum eða manntegundum frekar
en þegar hann lýsir skildinum góða.
Hann er einmitt að lýsa einstakl-
ingum þótt guðirnir megi vita hvort
þessir einstaklingar voru nokkurn
tíma til eins og hann lýsir þeim.
Rómeó og Júlía, Anna Karenína og
Vronský, eru ekki dæmigerðir elsk-
endur. Sem betur fer eiga þau sér fáar
eða engar hliðstæður í sögu mann-
kynsins. Hvaða almcnn sannindi eru í
Antígónu eða íslandsklukkunni? Og
mætti nú lengi telja.
Lykilorðin í þessari túlkun á Aristó-
telesi eru tvö: hið almenna annars
vegar og manntegund hins vegar. Á
grísku eru það kaþolou (sbr. kaþólsk-
ur, almennur: hin heilaga kaþólska
kirkja verður hin heilaga almenna
kirkja í íslenzku trúarjátningunni) og
poios sem merkir slíkur. Hjá Aris-
tótelesi er ekkert orð sem samsvarar ís-
lcnzku orðunum manngerð cða tnann-
tegund. Nú veitti ég því einhvern
tíma athygli að gamni mínu að orðið
kaþolou kemur víðar fyrir í skáld-
skaparfræði Aristótelesar: í fimmta
(1449b8), sjötta (1450bl2) og sautj-
ánda kafla (1455bl, 2 og 8). í sautj-
ánda kaflanum fer Kristján Árnason
þannig að að hann þýðir orðið ekki
með almennur eins og á hinum stöð-
unum, heldur mcð í megindráttum.
Við skulum taka strax eftir því að
þetta tvenns konar íslenzka orðalag
getur ekki með neinu móti komið
hvort í annars stað: megindrættir eru
allt annað cn það sem almennt er,
hvernig sem á er litið.
Aristóteles skrifar:
Hvort sem söguefnið er aðfengið eða til-
búið af sjálfu skáldinu, ber því fyrst að
leggja það niður fyrir sér í megindrátt-
um, en bæta síðan inn atvikum og vinna
úr efninu. Hvað ég á við með „að leggja
niður fyrir sér í megindráttum“ getum
við séð með því að taka Ífígeneiu sem
dæmi: stúlku nokkurri er fórnað, en hún
er brottnumin án vitundar þeirra sem að
fórninni standa. Hún er flutt til annars
lands, þar sem siður er að færa gyðju
aðkomumenn að fórn, og er henni falið
þetta embætti. Stuttu síðar ber bróður
hennar að.
Hér er ekki vikið orði að neinu sem
heitið geti almennt: karl rekur í stað-
inn söguþráðinn í harmleiknum. Þetta
gefur þcirri hugmynd undir fótinn að
eitthvað sé bogið við skilning okkar á
gríska orðinu kaþolou. Tillaga mín er
sú að við minnumst þess að stofninn í
því er holos sem er sama orðið og
heill hjá okkur og þýðurn það með
heilsteyptur eða heildstœður eða bara
í heild. Þá ganga báðir staðirnir upp:
í sautjánda kafla cr Aristóteles að
ráðleggja skáldi að leggja efnið niður
fyrir sér í heild. I níunda kaflanum er
hann að segja að skáldskapur - eins og
til dæmis harmleikur - sé heilsteypt-
ari en sögurit vegna þess að þar er
sagt hvað einhver maður (ekki mann-
gerð) er líklegur cða knúinn til að
gera, nefnilega þar eru rakin öll rök
til atburðanna. Við skulum líka líta í
sjötta kafla: „Hugsun kemur fyrir,“
þýðir Kristján, „þar sem sýnt er fram
á hvernig eitthvað sé eða sé ekki, eða
þar sem almenn skoðun er látin í
ljós.“ Hér vil ég segja „heilsteypt
skoðun“, það er að segja skoðun sem
vit er í.
Þessi skilningur á kaþolou breytir
öllu um skilninginn á línunum frægu
um skáldskapinn og sagnfræðina.
Aristóteles er ekki að láta í ljósi trú á
einhver æðri sannindi en hversdagsleg
sannindi um til að mynda Alkibíades.
Hann er að segja að gott skáldverk sé
heilsteyptara en nokkurt sögurit getur
verið. Og með þessu er hann ekki
endilega að gera lítið úr söguritum:
þau eru takmörkuð að því leyti að um
sögulega viðburði vitum við yfirleitt
afskaplega lítið og næstum aldrei
neitt með vissu, og þaðan af síður um
hvatirnar til þeirra. Og skáldverkið er
heimspckilegra eða vísindalegra en
sagnfræðin vegna þess að það er óhjá-
kvæmilega rökvíslegra. Aristóteles
trúir því sama um harmleiki og Hall-
dór Laxness um skáldsögur:
I skáldsögu er rökstuðníngur atburð-
anna mjög mikilsvert atriði. Á vorurn
dögum má segja að sú skylda áhvíli
sagnaskáldi framar öðru að sanna með
rökum að atburðir þeir sem hann greinir
hafi gerst með þeim hætti sem hann vill
vera láta.
Hitt veit Halldór - og Aristóteles
hefur ugglaust vitað það líka - að það
sem á við grískan harmleik og skáld-
sögu frá 19du og 20stu öld þarf ekki
að eiga við um allt sent við köllum bók-
menntir. Halldór segir:
Það er hérumbil sama hvaða atburður
er rökstuddur í Njálu, um sennileik er
aldrei hirt eftir raunskilningi vorra tíma,
heldur ævinlega valin sú orsök sem best
fer í mynd.5
Kannski ber að skilja þetta svo að á
endanum hafi Brennunjálssaga verið
hugsuð sem kvikmyndahandrit.
25