Teningur - 01.10.1991, Blaðsíða 14

iö muni er tímar líða sameinast í
eilífum friði. Nú á dögum hrynur
hver múrinn á fætur öðrum; saga
þjóðanna er að renna saman í ódeil-
anlega heild. Hin langþráða eining
felur þó ekki í sér frið heldur stríð.
Eining mannkynsins merkir að enginn
kemst undan; það er hvergi að finna
griðastað - neins staðar, nokkurn
tíma.
í skáldsögum miðevrópskra höf-
unda eftir fyrri heimsstyrjöld -
Kafkas, Haseks, Musils og Brochs -
kemur skrímslið utan að manneskj-
unni og er kallað Saga. Hún á ekkert
skylt við lestina sem ævintýramcnn
19. aldar stigu upp í; hún er ópersónu-
leg, óstjórnleg, óútreiknanleg,
óskiljanleg - og hún er óumflýjanleg.
Skáldsögur þessara höfunda, ritar
Kúndera, eru ekki pólitískir fyrir-
boðar eins og verk Orwells. Þaö sem
Orwell hafði til málanna að leggja
mætti eins vel segja í blaðagrein eða
áróðursbæklingi. Þvert á móti, ritar
Kúndera, uppgötva þessir höfundar
það sem einungis skáldsagan getur
uppgötvað; þeir sýna hvernig öll til-
vistarhugtök hafa breytt um merkingu
á fáeinum mannsöldrum, tíma loka-
þverstœðna: Hvaða gildi hefur „ævin-
týri“ í heimi þar sem frelsi vilja og
athafna er ekki fyrir hendi? Hvaða
merkingu hefur „framtíð“ í heimi þar
sem styrjöld getur skollið á hvenær
sem er og tortímt öllu lífi? Hvers
eðlis er „glæpur“ í heimi sem gerir
engan siðrænan greinarmun á athöfn-
um? Og hvað hcfur komið fyrir „hið
kómíska“ - af hverju notar það
stríðið fyrir vettvang? Hver er mis-
munur „opinbers" og „einkalegs" lífs
- hefur hann þurrkast út? Og í því til-
viki - hvað er „einsemd"? Byrði,
eymd og bölvun eins og sumir reyna
að telja okkur trú um - eða, þvert á
móti, dýrmætt og eftirsóknarvert
gildi?
4
Svitinn er merkilegt fyrirbæri eins og
alkunna er. Ýmist ber hann vitni um
holla útrás, heita þreytu og atorku;
við sameinumst líkama okkar, skynj-
um lífsþrótt hans og vaxtarmagn,
okkur líður vel - ellegar hann er
kaldur, óþægilegur og stamur; þetta
cr fullkomið þróttleysi og vanlíðan;
lyktarmikiö hold verður að daunillum
kjötmassa sem kemur okkur einhvern
veginn ekki við. Slíkt svitakóf er með
öllu andstætt svitalöðri góðra stunda.
Svitinn og andinn hafa átt samleið
frá aldaöðli. Þannig er ábyggilegt að
Lúsifer hefur svitnað þegar hann reis
gegn Drottni á sínum tíma, og Eva
þegar hún beit í eplið, a.m.k. Adam
auminginn. Allar götur síðan hefur
hið svitastokkna mannkyn stefnt vökv-
um sínum gegn köldum kerfum sem
borið hafa ýmis nöfn: Kirkja, Ríki,
Rétt og Rangt - kerfum scm reynt
hafa að lcggja svitann í læðing, þétta
allar svitaholur. Menn hafa haldið
áfram að svitna af nautn - í áraun og
sköpun, leik og baráttu; þeir hafa
hlaupið mót þyngdaraflinu á öllum
sviöum. I seinni tíð er þó eins og svit-
inn hafi orðið sífellt kaldari og stamari
ef marka má lýsingu skáldsagna.
Fróðlegt er að bera söguhetju
NAUTNASTULDAR (1990) eftir
Rúnar Helga Vignisson saman við
söguhetju fyrstu íslensku skáldsög-
unnar, Ólaf í ÓLAFS SÖGU ÞÓR-
HALLASONAR, sem skrifuð var á
seinustu árum 18. aldar þótt ckki
kæmi hún út fyrr en 1987. Þegar þeim
er líkt saman verður Ijóst að eitthvað
mikið hefur gerst innra með mannin-
um á réttum tveimur öldum. Þessar
söguhetjur eiga að vísu margt sameig-
inlegt. í báðum tilvikum er drcgin
upp mynd af ungum mönnum í ieit að
sjálfum sér og valdi yfir eigin lífi. Um
leið eru þær gjörólíkar. Söguhetja
NAUTNASTULDAR upplifir sjálfa
sig sem skiptingu og valdaleysi; hún
gctur hvorki framkvæmt né samlagast
ööru fólki; höfuðeinkenni hennar er
óvirkni, hefting, þrengsli - ástand sem
flestir kannast við frá einhverju skeiði
ævi sinnar. Hver er sá sem ekki hefur
einhvern tíma búið í kjallara? Sög-
hetja ÓLAFS SÖGU hefur allt annað
yfirbragð. Höfuðeinkenni hennar er
óhaminn kraftur sem flæðir. Hún ferð-
ast líkt og Donkíkóte um veröld sem
er víð og takmarkalaus, vcröld sem er
losti og leikur, ævintýri. í heimi
hennar eru mök við álfkonur og ferð-
ir um hulduheima jafn raunveruleg
og hvað annað - það er nánast allt
mögulegt einum manni. Athafnir þess-
arar söguhetju mótast af kynferðis-
legri þrá sem brýst hvað eftir annað
undan boðum og bönnum; sjálfsvitund
hennar er óhamin, margbreytileg og
án stöðugleika, full af orku, kynferðis-
legu afli sem fær útrás í athöfnum.
Reynsla hcnnar er stanslaus nautna-
fundur. Hið sama má segja um Stein
Elliða rúmri öld síðar, söguhetju
VEFARANS MIKLA FRÁ KASMÍR.
Bæði Ólafur og Steinn eru ölvaðir af
möguleikum heimsins; veröldin er leik-
völlur kynlífs, þekkingar og valds þar
sem athafnir hafa merkingu. Lcið
Stcins er að vísu öllu andlegri; reynslu
hans lýkur með líkamlegri höfnun, af-
námi, innilokun. Niðurstaða hans
felur eigi að síður í sér ákvörðun og
framkvæmd, nautnaslag, stríð nautna,
meðvitað og ástríðukennt val.
Söguhctja NAUTNASTULDAR er
haldin undarlegum veikleika sem virð-
ist í engu samræmi við andlega hæfi-
leika hcnnar; hún getur hvorki notið
né framkvæmt, þrúguð af lamandi
örmögnun: „Orkaði varla að gera
þarfir sínar, of uppgefinn til að skíta,
hvað þá til að bursta tennurnar. Svo
lamandi þreyttur að hvert einasta
taugaboð var þjáning, hver hugsun
þrekraun.1' Það er eins og þessi sögu-
hetja sé hneppt í ósýnilega fjötra frá
enni til hæls; hcnni er öldungis um
megn að láta tilfinningar sínar í ljós
og sameinast öðrum né heldur getur
hún þefað inn í sjálfa sig. Hún er
bandingi eigin vesaldóms og kraft-
12