Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1983, Qupperneq 12

10
Eiríkur Rögnvaldsson
2. Sagnliður?
2.1 Röksemdir við ákvörðun setningarliða
Þrenns konar rökum er einkum beitt til að ákvarða hvort ákveðin
orðaruna myndi eina heild, setningarlið (sbr. Schwartz 1972a:37):
(3) a Ef hægt er að flytja rununa til í einu lagi innan setningar myndar
hún setningarlið
b Ef hægt er að breyta innbyrðis röð orða í rununni er hæpið að
hún myndi setningarlið
c Ef hægt er að stinga utanaðkomandi orðum eða liðum inn á
milli orða í rununni myndar hún ekki setningarlið
Þessar röksemdir eru mismunandi að eðli og misjafnlega sterkar. Þannig
segir (3)a ekki að útilokað sé að ákveðin runa myndi setningarlið þótt
ekki sé hægt að færa hana til í einu lagi. Sagnliðurinn5 virðist að vísu
skera sig úr með það að ekki er hægt að flytja hann fremst í setningu í
heilu lagi (sjá t. d. Höskuldur Þráinsson 1979:323, 10. nmgr.), þótt slíkt
virðist hægt við flestar eða allar aðrar tegundir setningarliða í íslensku
(sbr. Eiríkur Rögnvaldsson 1982):
(4) a Sveinn hjálpaði Guðmundi
b *Hjálpaði Guðmundi Sveinn
En hugsanlegt er að halda því fram að (4)b sé vond af öðrum ástæðum,
þ. e. vegna þess að þar sé brotin reglan um sögn í öðru sæti (V/2, sjá
Maling 1980). Því verður (3)a ekki beitt hér sem röksemd gegn sagnlið.
(3)b er ekki heldur örugg, enda er stundum hægt að breyta röð innan
liða í íslensku, t. d. í nafnlið (hús mitt — mitt hús) og forsetningarlið
(vegna þín — þín vegná). Schwartz (1972a:37) bindur bann við færslu
innan liða við „höfuð“ liðarins, í þessu tilviki sögnina; og þótt oft sé
hægt að breyta t. d. innbyrðis röð andlaga er sögnin alltaf kyrr í öðru
sæti setningarinnar. Óvíst er því hvort (3)b hefur nokkurt gildi hér;
a. m. k. verður henni ekki beitt.
Hins vegar virðast flestir telja (3)c sterka röksemd; hún segir að ef
milli tveggja orða A og B sé hægt að setja orðið (orðin) C, sem sýna
má með gildum rökum að sé upprunnið annars staðar í setningunni, þá
5 Þegar ég tala um sagnlið hér á eftir eða tákna hann í dæmasetningum er
alltaf miðað við hinar hefðbundnu hugmyndir um S1 sem lið sem innihaldi sögn
og andlög.