Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1983, Qupperneq 61

Áhersla og hrynjandi í íslenskum orðum 59
seinni liðurinn hefst á atkvæði sem bæri aðaláhersluna ef þessi liður
stæði einn sér: bakhús, bakhúsið. Eins og áður sagði gerir Jóhannes L.
L. (1924:59-60) ráð fyrir því að í sumum orðum a. m. k. komi fram
víxlhrynjandi: 'ungbarndð, 'snjókerljngar, og ég mun ganga út frá því
að í mörgum orðum a. m. k. sé þetta svona, þótt e. t. v. sé áherslan hér
eitthvað á reiki. Ég er ekki frá því (eins og Jóhannes segir, bls. 59) að í
orðum eins og þinghús sé seinna atkvæðið stundum tiltölulega sterkt,
þótt vafalaust sé það jafnan veikara en fyrsta atkvæðið. Þegar þriðja
atkvæðið bætist við, verður víxlhrynjandin hins vegar greinilegri.
Ef við drögum nú saman það sem við höfum hingað til séð að gildir
um orðáherslu í íslensku má segja að grundvallarreglan sé sú að fyrsta
atkvæðið sé sterkt og síðan skiptist á veikt og sterkt. Undantekning frá
þessu eru orð eins og höfðingjavald þar sem tvö veik atkvæði standa
framan við aukaáhersluna.
3. Greiningaraðferð
3.1. Hrynjandishljóðfrœði
í seinni tíð hefur verið að þróast í málvísindum kenning í hljóðfræði
og hljóðkerfisfræði sem gengur undir nafninu „metrical phonology“ og
mætti e. t. v. kalla hrynjandishljóðfræði á íslensku. Upptök þess-
arar kenningar eru gjarna rakin til greinar eftir Liberman og Prince
(1977), þar sem fjallað er um áherslu og hrynjandi í ensku.
Grundvallarhugmynd Libermans og Prince (héðan í frá skammstafað
LP) er sú að atkvæði og aðrir hljóðkerfislegir stofnhlutar (svo sem orð
og jafnvel einstök hljóð) taki þátt í venslum þannig að þau hafi til-
hneigingu til þess að raða sér saman í tvenndir þar sem annað er sterk-
ara en hitt. Þeir gera ráð fyrir því að þessi styrkleikavensl séu algjörlega
bundin við sambönd, þannig að ekkert atkvæði (eða hljóðkerfislegur
stofnhluti) geti verið veikt eða sterkt nema í hlutfalli við annað atkvæði
sem er þá veikara eða sterkara en það. Þetta kemur alveg heim við þá
hugmynd sem minnst var á hér að framan (bls. 55-56) að orðáhersla sé
fyrst og fremst skilgreining á styrkleikahlutföllum milli atkvæða. Þessi
styrkleikahlutföll tákna LP með hríslumyndum og láta og w tákna
sterkt og veikt. (Ég nota hér s og v.)íslenska orðið hestur yrði þá vænt-
anlega greint svona: