Vera - 01.06.2000, Blaðsíða 27

D A G B Q&
£E M I N I S I A
Úlfhildur Dagsdóttir
Þegar Vatnajökull gaus svo fallega hérna um árið birtist grein um ísland i breska blaðinu
Guardian. Greinin er þannig uppsett að hún er einskonar prófill og tekur yfirleitt til fólks
(að mér skilst), en að þessu sinni var islandi stungið inn í formattið með fremur ánægjulegum
árangri: „Aldur: næstum glænýtt, fjörutíu milljónir eða svo, yngra en Atlantshafið allavega."
og „Ekki segja: ,Reykið þið virkilega lunda? Hvorum endanum á að stinga upp í sig?‘“
Tvennt vakti athygli mína við þennan pistil:
annarsvegar tók landið á sig persónu-
gerða mynd enda um sérlega líf-
legan atburð að ræða, hinsvegar
fylgdi greininni mynd af Björk
sem undirstrikaði þá ímynd sem
dregin var upp af landinu — frekar en
þjóðinni. I dag, enn frekar en þá, held-
ur Björk áfram að halda nafni landsins á
lofti — skapa þá væntanlega einskonar svíf-
andi eyju — og ekki síður að vera ímynd Is-
lands, eldfjallaeyjunnar („Um leið og Atlants-
hafið breikkar, um þumlung eða svo á ári, stækk-
ar Island. Aðallega með eldgosum.")
Björk hefur fyrst og fremst orðið ímynd þessarar
óstöðugu og villtu náttúru, náttúru sem er bæði dular-
full og óhamin. Þetta samband mystíkur og náttúruafla
kemur fram í því að vísað er til Bjarkar sem álfs eða eski-
móa — hún hefur líklega átt einn ríkasta þáttinn í því að
ýta aftur undir þá trú að Island byggi, eða hafi byggt,
eskimóar og er það vel - jafnframt því sem henni er líkt
við náttúruna sjálfa („sjaldgjæf heimaræktuð stjarna".)
En um leið og Björk hefur orðið að ímynd landsins
hefur hún jafnframt skapað því ímynd, haft áhrif á
hugmynd fólks um þessa eldfjallaeyju í hánorðri
(„Jú, enn eitt eldfjallið byrjaði að gjósa. Islendingar
eru í hættu frá logandi kviku, eitruðum eldfjallaguf-
um og flóðum.")
Island er komið í tísku sem ævintýraland og eins-
konar fjársjóðseyja — þarsem hin óspillta og villta nátt-
úra er fjársjóðurinn — land hins óvænta og óvenjulega.
Hvað sem okkur Islendingum fmnst um þá hugmynd,
þ.e. hvort við erum tilbúin að samþykkja hana eða ekki,
er svo allt annað mál; en jafnframt því að ferðamanna-
bransinn blómstrar þá hlýtur að skapast metnaður fyrir
því að halda við þessari ímynd af óvæntu, framsæknu
landi. Því ekki má gleyma því að Björk er ekki bara tákn-
mynd náttúru heldur einnig framsækinnar tónlistar og
tækni; í vídeóum sínum birtir hún iðulega mynd af
sjálfri sér sem sæberpönkara, tæknivæddri
nútímakonu. Þessi ímynd stangast engan
veginn á við náttúrumyndina; þvert á móti
fara þær oft saman, eins og 1 vídeóinu við
lagið Joga, en þar er hin hreina náttúra skekin
og hrist af tölvubrellum.
Það er ekkert nýtt við það að náttúran sé
kvengerð; sú hugmynd var ríkjandi meðal róm-
antísku skáldanna sem ortu til eyjunnar ísuðu (úr
öruggri fjarlægð) sem móður konu meyju, með
rauðan skúf í peysu og allt það. Sú ímynd liafði
lítið með eiginlegar íslenskar konur að gera en
þær voru tilneyddar að bera uppi - bókstaflega
að því leyti sem þjóðbúningurinn var tákn-
mynd náttúru landsins - þessa ímynd af hinni
óspjölluðu og upphöfnu íslensku náttúru sem
hafði fóstrað hina dásamlegu menningu
blóðugra Islendingasagnaskrifa og annarra
hetjudáða. Sem slíkar urðu þær því að gæta
hegðunar sinnar - vera óspjallaðar, ljós-
hærðar og móðurlegar - falla inn í ímynd-
ina, burtséð frá því hvað þeim fannst um
málið.
Imynd Bjarkar er allt önnur en þessi; þrátt
fyrir að vera enn kvenleg þá er hún meira kyn-
leg en kynlaus, auk þess sem hún er að öllu leyti
hennar eigin. Ekki á þann hátt að ímyndin sé ekki
sköpuð á jafn markvissan hátt og hjá rómantíkerun-
um, heldur er þessi ímyndarsköpun mörkuð ein-
lægni - meðvitaðari einlægni — þeirrar sem skapar
hana, sjálf, fyrir sjálfa sig, af eigin hvötum; sem fylgja
ekki endilega hefðbundnum leiðum. Þannig er þessi
náttúrumynd urn margt mjög ólík þeirri rómantísku
náttúrumynd sem Islendingar hafa gert sér: í stað fjall-
konunnar, sem hamin og tamin í hinn ofurtáknræna
þjóðbúning myndbirtir fyrst og frernst eignarétt karla yfir
upphafmni náttúru, er komin ný kvengerving náttúru:
sjálfstæð, óvænt og engum háð.
Mynd tekin fyrir forsíðuVeru 1986, ljósmyndari: Rut Hallgrímsdóttir