Fjölnir - 04.07.1997, Blaðsíða 17

Arnar Guðmundsson Afhverju þrjóskast þjóðernishyggjan við?
málamenn haf'a í mín eyru viðrað þá kenningu
að heimsmarkaðurinn nú sé eins og mósaíkmynd
ólíkra menningarhópa. Hver flís leggur sérstöðu
sína til myndarinnar og réttlætir tilvist sína með
því að vera öðruvísi en hinar flfsarnar.
Ég vil grípa aftur til áðurnefndrar tvískipting-
ar þjóðernishyggju í „góða“ og „slæma“ — frjáls-
lynda og íhaldssama og halda því fram að þessi
hugmynd beri með sér meira en lítinn keim af
síðarnefndu tegundinni. Getur hugsast að þegar
pólitísk landamæri ímyndaðra samfélaga verða
óljósari sé gripið til þess að draga hin menningar-
legu þeim mun skýrar? Er þetta einn af varnar-
háttunum sem Stuart Hall varaði við. Ég verð að
játa að sú hugmynd að búa í 103 þúsund ferkíló-
metra Arbæjarsafni og leika veiðimann til að rétt-
læta flísina ísland í mósaíkmynd alþjóðlegra við-
skipta heillar mig ekki!
Hér á mótum sjálfsmyndar og alþjóðavæð-
ingar ætla ég að staldra við. Benedict Anderson
hefúr varað við tilraunum til að „afhjúpa“ þjóð-
ríki sem fölsun eða blekkingu í stað þess að skoða
þau sem mannlegt og sögulegt sköpunarverk —
fyrrnefnda nálgunin virðist nefnilega byggja á
þeirri forsendu að í stað þessara óekta fyrirbæra sé
til eitthvað sem gæti verið „ekta“ samfélag.
Camlq kristnq Einrópq
Það er háskaleg hugmynd en því miður má nú
þegar sjá tilraunir til þess að leysa hin „ímynd-
uðú' þjóðríki Evrópu af hólmi með hugmyndum
um „raunverulega“ evrópska menningararfleifð.
Kynþáttafordómar sem leiða af slíkum tilraunum
gægjast fram í nýju óvinaímyndinni, hinum
„svarta" íslamska heimi fyrir sunnan og austan,
auk þess sem „hinir“ Evrópubúarnir upplifa þær
á eigin skinni.
En hvernig stendur á því að þessar tvær
hreyfingar — í átt til alþjóðavæðingar fjármagns,
menningar og viðskipta annars vegar og í átt til
þjóðernishyggju eða kannski öllu heldur „menn-
ingar“-hyggju eða etnisisma hins vegar — eru
báðar í gangi í einu? Stuart Hall segir að þessi
tvíátta stefna — alheimsvæðingin og áherslan á
hið sérstaka — „The local and the globaT — sé í
raun ein og sama hreyfingin í heimskapítalisman-
um. Grunnurinn er vissulega útbreiðsla vestrænn-
ar tækni og alheimsmenningar en ekki er um
neitt allsherjarsamsæri um algera einsleitni að
ræða. Þvert á móu er spilað á muninn, á fjöl-
breytnina. Nýr heimskapítalismi vinnur í gegn-
um ólíka markaði.
Landafræðingurinn David Harvey hefúr rann-
sakað rætur hins svokallaða póstmódernisma og
heldur því fram að þessar breytingar hafi verið að
eiga sér stað allt ffá styrjaldarárunum. Hinn nýi
kapítalismi er ekki bundinn við þjóðríki heldur
verður hann stöðugt alþjóðlegri. En á sama tíma
er hann sífellt staðbundnari, tengdari hinu sér-
tæka og skilgreinir smærri og aðgreindari hópa
neytenda.5)
Nátengt þessu er breyting á sjálffi neyslunni.
Félagsffæðingurinn Barry Smart skrifár: „Við
búum ekki lengur í samfélögum sem eru skipu-
lögð í kringum framleiðslu og sölu á vömm (þ.e.
efnislegum gæðum). Það em samskiptakerfin sem
ráða stöðugt meiru á öllum sviðum mannlífsins,
ekki framleiðsluhættirnir. Neysla á ímyndum er
hratt og örugglega að taka við neyslu á vömm
sem þungamiðja í efnahags- og stjórnmálakerfúm
nútímans: „lífsstíH" leysir „stétt“ af hólmi sem
ríkjandi þátrur í sjálfsskilningi okkar.“6)
EnCalolc söqunnor?
Ymsir spámenn póstmódernismans hafa prédikað
að einmitt þessi framrás kapítalismans sé í sjálfú
sér að leysa upp andstæður sögunnar og þar með
allan vanda. Stóru kenningakerfin og „stóru sög-
urnar" um þjóðina eða stéttina, sem fólk samsam-
aði sig, séu úreltar. Enginn stórisannleikur sé til,
ismarnir eru dauðir — í lokin verður allt að vöru
á markaði og gagnvart rökfræði viðskiptanna
skiptir ekki máli hvort þú ert gulur, grænn eða
blár — karl eða kona eða sitdítið af hverju. Sjálfið
Birgir Andrésson
nálæcð Hannyrðir
Islenskur lopi, 1994
er fljótandi og sjálfsmyndin breytilegt ferli. Unga
kynslóðin exar yfir sjálfsmynd sína og kennir sig
svo við þá afneitun á því að tilheyra stóru sögun-
um um þjóðina, stéttina eða kynþáttinn.
f stað þeirra „blekkinga“ ku vera að spretta
upp hópar sem vilja tala á eigin forsendum, um-
hverfisverndarhópar, baráttufólk gegn kynþátta-
fordómum, kvennahreyfingar, friðarsinnar og
fleiri og fleiri. Alls kyns jaðarhópar taka til máls.
Allur mismunur í heiminum hættir að skipta
máli og verður bara eins staðbundið krydd í
tilveruna á markaðstorginu. Stuart Hall kallar
þetta „the exotic cuisine11. Þeir sem láta berast
með öldu hins nýja heimskapítalisma, sigurvegara
mannkynssögunnar, vilja ekki allt eins, þeir vilja
allt öðruvísi. Nútíma neytendur hins framand-
lega heimsréttar lifa í heimi mótsagnakennds
heimskapítalisma og heimsmenningar: Þessi
fyrirbæri eru alþjóðleg en afmiðjuð. Það er engin
ein samsteypa að reyna að móta heiminn í sinni
mynd. Sveigjanleg framleiðsla og markaðssetning
tekur mið af lífsstíl og sjálfsmynd ólíkra neytenda
á ólíkum svæðum.
Og er þá sögunni lokið, eins og sumir hafa
ýjað að? Er enginn munur til sem ekki má nýta,
enginn framandleiki sem ekki getur orðið hluti af
markaðnum, engin jaðarsvæði sem ekki geta veitt
ánægju?
Hér verður að staldra við og spyrja hverjir
það séu sem éti hinn framandlega heimsrétt? Það
er ekki fólkið í Kalkútta. Ekki réttindalausa
launafólkið sem vinnur á útflutningssvæðum
Asíu og Suður-Ameríku. Valdamunurinn er
ennþá til. Heimskapítalisminn hefúr nefnilega
alltaf látið sig skipta kynjamun, þjóðerni og
litarhátt svo fáein dæmi séu tekin. Þetta hefúr allt
þjónað markaðsvæðingunni og til að átta sig á
því er nóg að horfa á auglýsingar í sjónvarpi eða
glugga í hnausþykkar skýrslur Alþjóða vinnu-
málastofnunarinnar um mannréttindabrot gegn
farandverkafólki, einkum konum, víða um heim.
Saga heimsins og samskipta „þjóða" er saga
nýlendustefnunnar, saga samskiptanna við „hina“
og hún verður ekki þurrkuð út með því að fara
inn í einhverja Kringluna og læsa á eftir sér.
>
Birgir Andrésson
NÁLÆGÐ Skemmtun
„Raunveruleg íslensk gleði"
1995
Ljósmynd á póstkorti.
Ljósmyndari: Jóhanna Ólafsdóttir
5) Harvey, David (1989). The
Condition of Postmodemity.
Oxford: Basil Blackweli.
6) Smart, Barry (1992). Modem
Cotiditions, Postmoderu
Controversies. London:
Routledge.
Fjölnir
sumnr '97 17