Fjölnir - 04.07.1997, Qupperneq 42

Hallgrímur Helgason Sjálfstraust íslendinga
6.
Heimurinn biður um eld
Það getur verið fallegt, sólarlagið. Það getur verið
fallegt, sólarlagið við Faxaflóa. Það getur jafnvel
verið fegursta sólarlag heimsins það kvöld en það
verður samt aldrei neinn heimsviðburður. Þú
nýtur þess í þínum sólarlagsstól, á þínum grill-
svölum, í þínum japanska bíl, á þinni litlu aumu
persónulegu göngu meðfram Skúlagötuströnd.
Litla stund ertu baðaður sviðsljósi heimsins og í
rauðgylltri stundarblekkingu langar þig allt í einu
til að ávarpa heiminn af því þú heldur að hann sé
þinn salur þetta kvöld. Þér finnst eins og CNN-
eða ABC-merkið flökti við hægri öxl þína og þér
Iíður eins og þú sért aðalnúmerið á svið þetta
kvöld þegar þú ert í raun ekki annað en tvö pör
af skóm númer 43 á rölti um stórgrýttan en þó
snyrtilegan fjörukamb sem einhver ævaforn elds-
umbrot hafa hlaðið upp (með aðstoð gröfúmanns
frá Reykjavíkurborg) í ofanverðu Atlantshafi, og
6000 kílómetrar í næstu alþjóðlegu fréttastofú.
Þú fattar: Þú ert ekki á stóra sviðinu, þú ert bak-
sviðs, og ljósið sem fellur á þig aðeins það sem til
fellur af því sem ætlað var hinum stóra heimi. Og
allt í einu er sólarlagið ekki sólarlag heldur aðeins
dauflegur forleikur af sama sólarlagi sem á eftir
fer fram í New York. Og það þó sólin setjist jafn-
an með mun meiri tilburðum hér en þar. Það
skiptir ekki máli. Þú ert einn hér á annarlegri
strönd, þau eru öll þar, þar sem allt er. Þú ert
núll og heimurinn — þarna úti, handan við sjö
sólarlög sungin af 13 mismunandi skipsáhöfnum
á jafnmörgum tungumálum — er eitt. Eitt núll
fyrir honum. Að eilífú eitt núll fyrir honum.
En þig langar samt til að segja honum
eitthvað. Þig langar til að segja honum frá þessu
alveg frábæra sólarlagi. Þú elskar heiminn þrátt
fyrir allt og vilt ekki að hann missi af þessu.
Hvað er til ráða? Taka mynd og prenta bækling?
Hringja í lögregluna, láta hana loka Skúlagötunni
og taka af þessu kvikmynd til að sýna á alþjóð-
legri hátíð í Salerno? Þjóta heim og hripa þetta
niður á blað í skáldsögu með alþjóðlegum ticli?:
The Sun Also Rises, I Know, But It Sets Too.
Hvað geturðu gert við þetta sólarlag? Sett það á
netið?
Hugsa menn svona? Hugsa Islendingar
almennt svona? Eða eru þeir bara ánægðir með
sig og sín sólarlög heima í stofu, hengja þau í
besta falli á vegg? Er heimsfrægðin bara eitthvað
fyrir skrýtnar stelpur með enn skrýtnari hár-
greiðslur? Fame is just for weirdos with hairdos?
Eigum við bara að vera góð og sæl smáþjóð að
glíma við okkar sértæka vanda, sitja heima með
nýjasta afbrigðið af Kjörís yfir fréttum af óláta-
unglingunum í næstu götu? Hvert er hlutverk
okkar!? Ha? Segið mér það!?
Nei. Auðvitað hugsum við á heimsvísu. Auð-
vitað er heimurinn okkar leiksvið. Hvernig á einn
maður að geta stundað sitt fag og gert sinn hlut
án þess að vera fúllkomlega sannfærður um að
enginn annar í öllum heiminum geti gert hann
betur? Annars skortir hann allt sjálfstraust til
verksins. Og verkið — í þessu tilfelli hér — er:
Að búa til sólarlag.
Gunnar Smári Egilsson:
„Listaheimurinn
hefur aldrei getið af
sér skapandi hugs-
un; hann hefur
stundum innbyrt
hana en hún hefur
aldrei orðið til
innan hans. Lista-
heimurinn er ekki
skapandi; hann er
túlkandi. Hann
útsetur, fágar, að-
lagar og slípar. JJm
leið og eitthvað er
kallað list deyr það.
Og öllum dettur
það sama í hug:
Hvað nœst? Meira
afþví sama? Eða ef
til vill minna í
þetta sinn?u
Fj
42
ölnir
timarit handa
islendingum
sumor ‘97
Borgaraleg skylda
Ég trúi á Guð. Ég áttaði mig á þessu á morgun-
göngu í fjörunni fyrir neðan Eyrarbakka í fyrra-
vor. Þetta kom ekki yfir mig eins og opinberun;
ffekar eins og staðfesting. Svipað og þegar mað-
ur sem hefúr séð hárflóka í sturtubotninum í
mörg ár horfir í spegil og sér sköllóttan mann.
Ekki mann með þunnt hár eða há kollvik. Sköll-
óttan. Og hann veit hann hefúr verið sköllóttur
lengi án þess að viðurkenna það. Hann þarf
ekki lengur að heyja stríð sem er fyrirfram
tapað.
Jæja, ég er þá orðinn sköllóttur.
Jæja, ég trúi þá á Guð.
Það voru engar dúfúr í fjörunni við Eyrar-
bakka síðasdiðið vor. Þar voru sandlóur, kríur,
tjaldar, æðafúgl og sílamávar — en engar dúfúr.
Hugsanlega hafði ég breyst án þess að taka
eftir því. Ef til vill hafði Guð breyst án þess að
ég áttaði mig á því. Ég veit ekki hvaða brögðum
hann beitir. Nunnurnar segja að hann biðji
þeirra og þær játist honum.
En úr því ég sá engar dúfúr og fékk engan
sólargeisla upp um rassgatið, þá finnst mér ekki
mikið til um opinberanir. Hver fær ekki vitrun
tvisvar á dag? Vandinn er að halda lífinu í þeim
og lifk með þeim. Það var ekki fyrr en þarna í
fjörunni að ég áttaði mig á að það er lífið.
Til aðgreiningar ffá því lífi sem ég lifði áður
kalla ég nýja lífið Guð. Þetta er einkenni ffels-
aðra; að þurfá ný hugtök til að tjá nýtt líf. Minn
Guð er ekki merkilegri en það; hann er nýtt
hugtak. Það er allt við það sama en viðhorf mitt
er breytt.
f þessu nýja lífi leiða athafnir ýmist til meira
Iífs eða dauða. Það er ekkert þarna á milli. Kyrr-
staðan er líka dauði. Þetta er því síkvikt líf og í
því gilda engin lögmál. Ekki einu sinni að tím-
inn Iíði áfram; smndum tekur hann stökk og
stundum snýr hann við. Stundum eru þeir sem
stóðu í stafni skyndilega komnir aftur í skut.
Eina leiðin til að lifa ferðina er að ráða gátu
hennar með einlægu hjarta og heiðarlegum hug.
Og þessi endalausa gáta og endalausa leit er lífið
sjálff. Og sá sem leggur sig ffam fær að lifa því.
Það eru verðlaunin fyrir að vera til.
Þeir heita píslarvottar sem virða þetta líf svo
mikils að þeir vilja ffekar deyja en missa það.
Við hinir erum villidýr. Við snúumst til vamar;
ráðumst á óttann, reglufestuna, dauðann. Fyrir
okkur er þetta barátta upp á líf og dauða. En
stundum erum við eins og glöð börn í berjamó.
Við bendum á tepruskapinn og segjum: Þetta er
vont. Og við bendum á hreinskilni og segjum:
Þetta er gott.
En það er vandi að vera til. Stundum gleymi
ég mér og er bara dýrslegur.
Glefsa í einhvem sem á leið
hjá án þess að hafa neitt illt
í huga. Og stundum er ég
bara barnslegur; sting upp í
mig lambasparði og segi:
Þetta er gott.
Þá get ég ekki annað en vonað að Guð rifji
upp fyrir mér vitrunina og kenni mér að ég
verði að ákveða að gleyma á sama hátt og ég
ákveð að muna. Og ég ákveð að deyja ef ég tek
ekki ákvörðun um að lifá. Og það er ákvörðun
að þegja.
Og það er ákvörðun að lifa í samfélagi.
Ég þekki fólk sem er tilbúið að fórna lífinu
svo það fái lifað í ffiði. Jesús hefúr náttúrlega
orðað þetta betur: Sá yðar sem reynir að bjarga
lífi sínu mun glata því; en sá yðar sem fórnar lífi
sínu mín vegna mun öðlast það. Ég æda ekki að
eyða tíma í að útskýra hvað þetta gerir okkur
hverju fyrir sig; höfúm við ekki öll meira og
minna verið að traðka á okkur í leit að öryggi,
virðingu, velvild, velgengni? Okkur er ekki
ædað að sækjast effir lífinu. Við eigum að lifa
því.
Hins vegar langar mig að fara nokkrum
orðum um hvaða áhrif þetta hefúr á samfélag
okkar. Það heitir lifandi samfélag sem allir
meðlimir móta og þroska. Dautt samfélag kall-
ast það þegar samfélaginu er ætlað að móta
mennina. Dauð samfélög eru algengari en
lifandi; ef til vill vegna þess að þau Iíða í átt að
dauðanum eins og mennirnir. Kyrrstaða leiðir
til dauða; meðvitundarlaust samfélag flýtur að
feigðarósi eins og annað sem sefúr. Það þarf að
róa líffóður til að halda því á lífi.
Þroski samfélaga erfist ekki ffekar en þroski
einstaklinganna. Hver kynslóð og hver tími þarf
því að endurnýja samfélagið; endurmeta stofn-
anir þess; endurskoða gildin og reglurnar; end-
urreisa manninn; endurfeða listina og Guð.
I upphafi var hjólið fúndið upp til að fera
til steinblokkir. Síðar var það notað til að mæla
tímann. Seinna var það látið bera svitalyktareyði
í handarkrika í von um að það yrði ósonlaginu
til bjargar. Við þurfúm ekki að finna upp hjólið
aftur. En við þurfúm að finna ný not fyrir það.
Við þurfúm ekki að finna upp listina, rétdætíð,
mannúðina, hugrekkið eða Guð. En við þurfúm
sífellt að endurreisa þessar undirstöður mennsk-
unnar. Og tíl þess þurfúm við að tala saman,
segja hug okkar.
Okkur ber skylda til þess.
Þess vegna skrifá ég.
Það er borgaraleg skylda mín.
Eitt af því sem Guð hefúr
lofað mér er að ég verði
aldrei að listamanni. Hann
hefúr blessað mig með hæfi-
leikaleysi. Ég held ekki tóni,
veld ekki pensli, kann ekki að ríma og ég er svo
langur að það er ekki einu sinni hægt að nota
mig í fereyskan dans; þegar ég legg hendur yfir
axlir dansfélaganna halla ég ffam og stari ofán í
gólfið eða beygi mig í hnjánum eins og ég ædi
að vinda mér í kósakkadans.
Handan við listína er gósenland getuleysis-
ins. Þar má allt. Þar fær hugdetta að vera hug-
detta. Og þó einhver vilji kalla hana listræna þá
breytist hún ekkert við það. Hún heldur áffam
að detta. Og ef við setjum hana á stall og negl-
um hana fásta þá fellur samt bominn úr henni.
Þetta er síkvikur heimur. Og þess vegna er hann
dásamlegur. Þangað vil ég fara.
Er þetta list?
Tja, ég veit ekki...
Á þetta að vera ffétt?
Ja, uhumm, þegar þú segir það...
Er eitthvert vit í þessu?
Já, mér er dauðans alvara.
Ég trúi að utan við öll flokkunarkerfi séu
svör sem gott er að finna. Listaheimurinn hefúr
aldrei getíð af sér skapandi hugsun; hann hefúr
smndum innbyrt hana en hún hefúr aldrei
orðið til innan hans. Listaheimurinn er ekki
skapandi; hann er túlkandi. Hann útsetur, fágar,
aðlagar og slípar. Um leið og eitthvað er kallað
list deyr það. Og öllum detrnr það sama í hug:
Hvað næst? Meira af því sama? Eða ef til vill
minna í þetta sinn?
Fyrir mér er form eitthvað tíl að baka í. Ef
þú átt ekki form geturðu bakað brauðið beint á
plötuna.
Ég skrifá til að losa mig við hugsanir. Hugsun
mín þjálfást við það og fer tými fyrir ný við-
fángsefni. Og ég sýni öðru fólki skrifin. Hugsun
mín þroskast ekki við það. Ég geri það tíl að
halda sönsum. Ef ég finn einn sem skilur mig
get ég talið mér trú um að ég sé enn með rétm
ráði. Geðsjúklingar nenna sjaldnast að hlusta á
mglið hver úr öðmm. Ég skrifá í blöð og gef út
bækur svo að sem flestír lesi hugsanir mínar. Þá
er líklegra að ég finni þennan eina. Ef mér tekst
það er mér borgið. Ef ég finn tvo fyilist ég eld-
móði. Ef ég finn heilan helling verð ég hræddur
og flýtí mér að hugsa þá ffá mér aftur.
Gunnar SmAri Ecilsson