Fjölnir - 04.07.1997, Síða 49

Guðmundur Andri Thorsson Porbergur Pórðarson — ekki neitt
um landsins að standast eldvígslu áður en hann
gæti tekið nokkurt mark á þeim, stjórnleysishug-
myndir þess sem neitar að gangast undir nokkurt
vald. Þetta er skringilegur kafli. Þórbergur situr
kvöld eitt og hugleiðir „blekkingu eilífðarvélar
sem ég hafði séð afhjúpaða með einkennilegum
hætti í fræðsludeild menningargarðsins í Lenin-
grad“ — sem kannski er hægt að sjá sem snjallan
metafór um kommúnismann. Þá ber að dyrum
einhver Viktor Javoronkov, sem kynnir sig sem
„aðferðafræðing" sem lagt hafi stund á útvarps-,
ljósmynda- og kvikmyndafræði, auk þess sem
hann hafi lokið námi í réttarlæknisfræði, sem
hann hafi lesið að gamni sínu. Hann segist líka
vera nafnkunnur esperantisti og spyr Þórberg
hvort hann hafi ekki heyrt sín getið. Tónninn er
strax fúrðulegur, stemmningin myrk og einhvern
veginn rússnesk, þetta gæd verið loddari hjá
Cocol eða jafnvel Dostojevski'. Lesandi skynjar
uppreisnarhug í höfundinum og það kemur ekki
á óvart að talið skuli berast að ásteytingarsteini
Þórbergs og marxista, trúarbrögðunum og guði
og öðru lífi. Og hann er frakkur — hann er
löngu búinn að sjá í gegnum spilaborgina:
Ég hefi slæman grun um, að þið séuð ekki enn
þá búnir að losa ykkur við tilbeiðsluhysteríið
hér í ríki bolsévismans, þrátt fyrir baráttu
ykkar gegn trúarbrögðunum. Ef til vill tilbiðjið
þið ekki lengur guð og andskotann, eins og þið
gerðum á dögum zarsins og við gerum enn þá
í gamla heiminum. En ég er skrambi smeykur
við, að þið dýrkið bara með þeim mun meiri
öfgum menn í staðinn. Þarna standa á hverj-
um degi langar halarófúr af fólki á Rauða torg-
inu og bíða eftir að fa að ganga í gegnum leg-
höll Lenins. Þið hafið gert Lenin að guði
ykkar. Það er hættulegt. Meðan tilbeiðsluþræls-
óttanum er haldið við í fólkinu, er það ein-
göngu undir atvikum komið, hvort það skríð-
ur undir Lenin eða Hitler eða Jesú frá Nazaret-
Trúaður maður er alltaf undir einhverjum.
Aðferðafræðingurinn maldar eitthvað í
móinn en Þórbergi halda engin bönd lengur og
nú er ekkert verið að gefa hlutina fínlega í skyn
með nettu háði um embættismenn og lausnina:
Til hvers látið þið þá vopnaða hermenn standa
þarna pinnstífa og grafhljóða í leghöllinni, ef
það er ekki til þess að varpa eins konar hern-
aðarhelgiljóma yfir foringja ykkar? Hví að vera
að taka þetta apaspil eftir stríðsþrælum auð-
valdskonunganna? Hví ekki að láta ykkar
óbrotnu lögregluþjóna með sín saklausu sveita-
mannaandlit gæta þarna raðar og reglu?
Hann vill að þetta sé Suðursveit.
Hann vill að það ríki sem er grundvallað á
sindunum leiði hann að lokum heim í þá sak-
usu Suðursveit sem hann missti þegar hann tók
5 aðhyllast vísindin. Þá yrði það fúllkomnað.
Iringurinn myndi lokast. Vísindamaðurinn
æði sáttum við barnið saklausa. Þórbergur við
orberg. Því hvað sem öllum endurfæðingum
ið — þessum staðfasta ásetningi að beina gjör-
jllu hugarstarfi sínu í eina átt — þá voru til
largir Þórbergar, í honum bjuggu margir menn,
tt eins og gildir náttúrlega um alla menn, því
5 þótt mennirnir séu ekki meginlönd þá eru
:ir heldur ekki eylönd heldur öllu ffemur mis-
fnlega skipulegir eyjaklasar.
V ’ ið getum skipt eyjaklasanum Þórbergi í tvo
akka sem ann'áf er kenndur við vísindamamiinn
l hinn við húmoristann.
Húmoristinn er sá sem er gæddur þeirri dýr-
læm náðargáfú að geta séð „aJvarlega hluti í
Jaugilegu ljósi“. Honum er ekkert heilagt. Ekki
eitt. Og alls ekki skrokkurinn af manni sem
ann telur víst að sé niðurkominn á æðra sviði
ilverunnar. Húmoristinn gælir við ímyndunarafl
itt, leggur rækt við firrur af stolti skáldsins.
Vísindamaðurinn aftur á móti — vísinda-
maðurinn Þórbergur Þórðarson — hefúr þann
eiginleika að sjá spaugilega hluti í alvarlegu ljósi.
Húmoristinn og vísindamaðurinn náðu eng-
um sáttum: Vísindamaðurinn aðhylltist Esper-
antó vegna þess að í því máli væri enginn meiri-
máttar og enginn minnimáttar, eins og hann seg-
ir í Kompaníi við Allífið — húmoristinn lýsti því
yfir að hann væri einn af mestu ritsnillingum
íslenskrar tungu.
Sem vísindamaður var Þórbergur afsprengi
upplýsingaraldarinnar; á þeirri öld þáðu menn úr
Endurreisninni hugmynd um skáldið og mennta-
manninn sem gat með hægu móti haft á sínu
valdi mestallan þann ffóðleik sem vesturlanda-
menn héldu að væri mannleg þekking. Þessi teg-
und menntamanns var vel heima í náttúrufræði
og öðrum raunvísindum og rölti jafnvel um
skóga og engi kinkandi kolli yfir lögmálunum
sem þar ríktu; hann var læs á latínu og grísku og
gat tileinkað sér speki fornra vitringa, hann hafði
fastmótaðar hugmyndir um Guð og æskilega
skipan þjóðfélagsins og væri hann ekki að semja
ritgerðir um þessi efni eða niðurskipan hlutanna í
náttúrunni orti hann ljóð undir snúnum háttum.
Hann valsaði milli allra fræðigreina. Hann hafði
vit á öllu.
Þórbergur sem renaissansmaður og alfræð-
ingur: Hugmyndir hans í náttúrufræðí teygja sig
langt affur fyrir Upplýsinguna, hann var
skrímslafræðingur, anímisti, trúði á stokka og
steina. Hann lagði sig eftir öllum hindurvitnum,
tileinkaði sér alla hjátrú. í þeim vísindum átti
hann ekki samleið með neinum, en kannski var
hann bara á undan sínum tíma, vissi sem var að
vísindahyggjan er argasta hughyggjan afþeím
öllum. Raunvísindaástundun hans virðist hafa
verið nokkurs konar tækjadella og áráttukennd
skrásetning á veðurfari. Tungtunálaáhugi
beindist að Esperanto — trúarhugmyndir
tóku mið af spíritisma, í þjóðfél:
hyjltist hann ^udúúsma af einþykkri þræSfincT
Hann komsr að niðursftroum sínum eftir
leiðúm skýnléiriinnar. Hann fetaði sig eins og
þjóöfélagsfræðingur ef'tir réttum
reyndi að taka af öll tvímæli um að dularfúllt
fyrirbæri væri á ferðinni með linnulausum þrá-
spurningum; hann komst með rökleiðslum að
þeirri niðurstöðu að Esperantó væri mál framtíð-
arinnar; hann taldi spíritismann vísindalegar til-
raunir með mikilvægustu spurningu mannlegs
lífs og kommúnismann umfram allt skynsam-
legan. Hann gekk effir vandlega íhugun til liðs
við stórar hreyfingar sem allar virtust vaxandi,
allar virtust hafa náð haldi á veruleikanum með
leiðum hugsunarinnar, allar virtust ætla að sigra.
Þær töpuðu allar. Spíritismi líður ekki fyrir
það að fólk sé vantrúað á annað líf, heldur blátt
áffam hitt að vísindin við að nálgast það eru
kjánalegri en gömlu góðu draugasögurnar;
Esperantó er okkur jafn ótamt og að við förum
að segja mu hvert við annað — Sovétskipulagið
verður ekki reynt affur næstu aldir. Eins og
málum er nú komið fyrir þeim hreyfingum sem
Þórbergur gekkst á hönd, virðist hann sem upp-
lýstur menntamaður og alfræðingur hafá verið —
svo reynt sé að orða það kurteislega — hálfgerð
Kröfluvirkjun.
H,
„ann var heimspekileg Kröfluvirkjun. Hann
hélt að hann gæti haft vit á öllu bara með því að
hafa skoðanir á öllu. Hann hélt að það nægði sér
að vera gáfaður. Hann gæti „séð hlutina út“ —
eins og allir íslendingar á þessari öld trúði hann á
brjóstvitið, að með brjóstviti væri hægt að dirka
upp lásinn að evrópskri menningu. Sem hugsuð-
ur var hann eins og bændurnir sem segja verk-
fræðingabrandara, eins og Akureyringarnir sem
reistu Kröfluvirkjunina af því þeir höfðu meiri
tilfmningu fyrir þessu en hálfvitarnir úr skólun-
um þeirra fyrir sunnan. Svo fór að gjósa. Allt fór.
I
bókinni Ljóri sálar minnar sem hefúr að
geyma æskuskrif Þórbergs eru tvær merkilegar at-
lögur að skýringu á Deginum mikla eftir Einar
Ben. í fyrri greininni hrífst hann sýnilega af stór-
brotinni hugsun og dýpt kvæðisins og segist lengi
hafa hugsað um það — það sem hrífúr hann er
óskiljanleikinn og hann virðist telja að með nægi-
lega gaumgæfilegri íhugun megni hann að skilja
allt þvr ekki sé hér um að ræða „nein kendarljóð
/.../ eða rómantíska draumóra“ í anda Jónasar
Hall. og hans nóta“, heldur sé Einar þvert á móti
„strangvísindalegt skáld“ (135).
Strangvísindalegt skáld. Þórbergur unni há-
speki en var alltaf um leið eins og á varðbergi
gagnvart henni, hann grunaði háfleyga menn
jafnan um græsku, og kann þar að ráða reynsla
hans af kennurum Kennaraskólans sem reyndust
aðeins hafa gáfúlega kæki. Hann leggur til grund-
vallar empírískar skáldskaparkröfúr; skáldskapur-
inn á ekki að vera skírsla heldur skýrsla — hann
á ekki að segja satt á uppljómaðan hátt, næstum
óvart eins og hjá rómantíkerum sem töldu sig
standa í leiffursambandi við guðdóminn, heldur
skal hann vera ígrunduð rannsókn á inikilvæg-
ustu spurningum mannlegrar tilveru, knúinn
úfram af skýrri rökhugsun, mannlegri hugsun. í
seinna áhlaupinu sem virðist skrifað einu eða
rveimur árum síðar er engu lfkara en að hann
liafi gefist upplvið að finna djúpspekina hjá
Einari, hann kennir ekki grunns í þessu og gagn-
rýnir skáldið fyrir að vera „eigi gefin sú mikils-
verða gáfa mannsandans, að geta komið skýrum
og ótvíræðum orðuii^^^^^^ringum sínum"
Eftir þessi sínnaskipti gagnvart skáldskap
Einars Ken. er engu lfkara cn hann gefi Ijóðlist
uppá bátinn pg spíritisminn varð síðar til þess að
skatð sem skáldskapurinn hafði skilið
íann loks vísindalegar rannsóknir
um tilverunnar. Það sem eftir var ævinnar
orti Þórbergur ekki aimað en rímaða gagnrýni,
paródíur hans í Npaks manns spjörum eru ekki
list í venjulegum skilningi heldur
miklu fremur viðbrögð við skáldskap annarra, álit
hins jarðbundna vísindamanns á kenndarljóð-
V,
ísindamaðurinn dýrkaði mikla hugsuði á
borð við Zamenhof og Lenin — húmoristinn
hafði eigið sjálf í mestum hávegum og fyrirleit
allar hátignir.
Vísindamaðurinn og skrásetjarinn gerði aðal-
persónu sína, ofvitann, burtræka úr sagnaheimi
sínum þegar hann skrifáði ævisögu Árna prófasts
Þórarinssonar og breyttist fyrir vikið í gamal-
menni — húmoristinn brást við skjótt og skrifaði
Sálminn um blómið og var á góðri leið með að
breytast í bablandi barn.
Vísindahyggja og skáldskapur. Reglufesta og
ringulreið: freudistar myndu segja lögmál föður-
ins andspænis faðmi móður minnar.
Ég veit það ekki.
Áður en lauk endurskapaði vísindamaðurinn
af natni og smásmygli, stein fyrir stein, sjálfá ver-
öld bemskunnar. Suðursveit. Ur því að hún
reyndist ekki vera í Sovét urðu allir Þórbergarnir
að taka höndum saman og búa hana til.
„Fyrir mér er enginn hlutur svo heilagur, að
ég sjái ekki jafnffamt eitthvað skoplegt við hann.
En í því skoplega finn ég einnig návist guðs“,
segir Þórbergur í þrítugasta og þriðja kafla Bréfi
til Láru. Kannski var það þessi eiginleiki húmor-
istans sem gerði vísindamanninum kleiff að sjá
broslega hluti í alvarlegu ljósi, taka alvarlega fleira
en það sem einskær reynslan kennir okkur, sem
er sú vísindahyggja sem við enn búum við og
smíðar atómbombur og grandar jörðinni. Ofvit-
inn úr Suðursveit gat ruðst inn á þann blóðuga
vígvöll hugmynda sem fyrri hluti aldarinnar var,
gengist geggjuðum konungum á hönd, barist
með oddi og eggju fyrir málstað morðingja og
meðalmenna og þrammað svo burt með óskerta
sæmd heim í Suðursveit, végna þess að undir
niðri fannst honum brölt mannanna skoplegt,
hann var í kompaníi við allífið í því hlálega.
Hann trúði því að grunntónn tilverunnar væri
meinlaust grín.
Guðmundur Andri Thorsson
UMSNÚNINGUR
OG KÚVENDING
Þessi tækni byggir á því að
kúvenda og umsnúa eigin-
leikum og einkennum vöru,
hugmyndar eða þjónustu.
Ef þú ert til dæmis að þróa
vöru til betri vegar ímynd-
aðu þér þess í stað hvernig
hægt væri að gera hana
verri. Þá koma fram þættir
sem fela í sér nýja mögu-
leika til að bæta vöruna.
Heimurinn samanstendur af
andstæðum. Hver hug-
mynd, eiginleiki og fyrirbæri
eru merkingarlaus án and-
stæðna.
ADFERDIN
1) Umbreyttu jákvæðri yfir-
lýsingu í neikvæða.
Dæmi: Ef þú ert að fjalla um
þjónustu gerðu lista yfir
alla slæma og neikvæða
möguleika þjónustunnar.
Þú munt koma af stað
skemmtilegum hugmynd-
um og úrlausnum.
2) Athugaðu hvað aðrir eru
að gera. Cerðu það sem
aðrir gera ekki.
Dæmi: Apple-fyrirtækið
gerði það sem IBM gerði
ekki.
3) Notaðu „Hvað ef...?“ að-
ferðina. Spurðu sjálfan
þig: „Hvað ef ég...“ og
settu inn andstæður.
a. teygi það/þjappa það
b. frysti það/bræði það
c. stækka það/minnka þaö
Búðu til þinn eigin and-
stæðulista fyrir þessa
aðferð.
4) Snúðu blaðinu við. Ef þú
ert að selja eitthvað
skaltu finna leiðir til að
minnka söluna í stað þess
að auka hana.
5) Breyttu sigri i ósigur og
ósigri í sigur. Ef eitthvað
fer illa skaltu hugsa um
jákvæðu hliðarnar á stöð-
unni. segjum svo að þú
hafir glatað öllum skjöl-
um í tölvunni þinni. Hvað
gott gæti komið út úr
því? Ættir þú ekki að vera
meira með fjölskyldunni,
en ekki að vera alltaf í
tölvunni? Hver veit?
Fjölnir
sumar '97 49