Læknablaðið - 15.07.1997, Blaðsíða 58

524
LÆKNABLAÐIÐ 1997; 83
Iund —> geð, hugur
lyndi —> geð, hugur
sál: sála, önd —> andi, geð, hug-
ur
sefi —> hugur; sinna —» hugur
sinni —> hugur, skap
önd —> andardráttur —» líf —>
andi, sál
Soma, psyche og pneuma
I fyrra bréfi sínu til Þessalón-
íkumanna (Þess 5.23) talar Páll
postuli um líkama, sál og anda
og Passíusálmarnir hefjast á
þessum orðum:
Upp, upp mín sál og allt mitt geð,
upp mitt hjarta og rómur með,
hugur og tunga hjálpi til.
Herrans pínu ég minnast vil.
Spren Kierkegaard segir ang-
istina tilheyra þremur sviðum,
hinu holdlega, hinu sálarlega og
hinu andlega eða með hans eig-
in orðum .. det somatiske,
det psykiske og det pneumat-
iske ..Andlega samfélagið
við postulann er augljóst.
Tilvitnunin í Pál postula ber
vitni grískum áhrifum og til
Grikkja hefir hinn vestræni
heimur sótt frumhugmyndir sín-
ar um sálina.
Þales í Míletus, sem var uppi
fyrir um 2600 árum, er gjarnan
talinn upphafsmaður grískrar
heimspeki. Við getum borið
Aristóteles fyrir því og hann
segir að Þales hafi fyrstur orðið
til þess að nefna frumefni al-
heimsins, í lians tilviki vatnið.
Ekki gekk Þales svo langt að
greina milli efnis og lífs. Hins
vegar var í augum Grikkja það
efni, sem breyttist eða hreyfð-
ist, lifandi og hafði sál (psyche),
lífsmarkið, lífið sjálft. Það kem-
ur ekki á óvart að Þales velur
vatnið. Arfleifðin frá Babýlon
og Egyptalandi sagði vatnið
upphaf alls og Hómer hafði lýst
því, að í hafinu væru allir hlutir
skapaðir.
Sálin, sem var ódauðleg, átti
jafnvel að geta fært sig úr einum
líkama í annan (metempsychos-
is < meta: yfir- + empsychoein:
gæða lífi < en: í + psyche: sál,
líf), eins og fylgismenn Pýþa-
górasar héldu fram.
Fyrir hálfu þriðja árþúsundi
varð Anaxagóras frá Klazom-
ene í Litlu-Asíu fyrstur heim-
spekinga til þess að setjast að í
Aþenu. Hann setti fram megin-
regluna um að hluti sálarinnar,
hugurinn, sem hann nefndi
nous, hafði vald yfir öllu því
stóru og smáu sem líf býr í, enda
er nous í öllum mönnum, dýrum
og plöntum. Hann vann ekki að
fullu úr hugtakinu og greindi
ekki nægilega milli hins andlega
og líkamlega, en tilgátan festi
rætur og úr henni vann Arist-
óteles þegar hann ritaði fyrsta
kerfisbundna verkið um sálina,
en það heitir einmitt því nafni,
Perí psyches, og í latneskri þýð-
ingu De Anima.
Andi, hugur og sál
Pneuma (samstofna við
pneumon: lungu) merkir andi,
vindur, loft og svarar því til latn-
eska heitisins spiritus: andar-
dráttur, andi < spirare: blása,
anda. Sálin, psyche, fær hins
vegar þau örlög við að færast úr
grísku á latínu, að anima merkir
jöfnum höndum andardrátt og
sál. Animus fær merkinguna
sálin sem setur skynseminnar,
það er hugar, vitsmuna, minnis
og vitundar. Animus rationis er
hin rökvísa sál, hið andlega eða
rökvísa frumatriði lífs í mannin-
um. En animus getur einnig
verið setur tilfinninga, það er
hjartað, og nú erum við komin í
samhljóminn með séra Hall-
grími: ... „upp mitt hjarta og
rómur með ...“
Að heilbrigð sál sé í hraustum
líkama, mens sana in corpore
sano, hafa menn haft fyrir satt
að minnsta kosti frá dögum
Rómverja og compos mentis
merkti að viðkomandi væri heill
á geðsmunum og non compos
mentis að hann væri sturlaður.
Mens er hins vegar ekki sálin öll
fremur en gríska hliðstæðan
nous og orðið getur einnig
merkt andi, samanber mens leg-
is: andi laganna.
Þýðingin á „mens sana in cor-
pore sano“ verður þó skiljan-
legri, þegar höfð er hliðsjón af
því sem Ásgeir Blöndal Magn-
ússon segir í samheitaorðabók
sinni, að það komi fram í ís-
lenzku, nýnorsku og fleiri ger-
mönskum málum að orðið hug-
ur var einnig haft um sjálfstæða
sál eða anda.
Á ensku svarar mind til hugar
og er orðið komið úr ME
minde, mynde, OE (ge)mynde:
minni. Lýsingarorðið er
mental: hugrænn og í Orðabók
Sörens Sörenssonar eru eftirfar-
andi skýringar: 1 andlegur a.
viðvíkjandi huganum eða hug-
arstarfi b. greindar-, varðandi
greind c. geðrænn 2 geðveikur 3
hugar-, sem fer einungis fram í
huganum.
Þar sem hugurinn er lykilhug-
takið í þessari umræðu þarf að
hafa upp á sæmilegum skilgrein-
ingum sem falla að þessari um-
ræðu. Hér koma tvær slíkar og
er sú fyrri sótt í Dorland’s Illu-
strated Medical Dictionary:
Hugur hœfileiki eða staifheil-
ans, sem veitir einstaklingunum
vitund um umhverfi sitt og um
það hvar þeir eru staddir í tíma
og rúmi og vegna hans skynja
þeir kenndir, geðbrigði og lang-
anir og vegna hans eru þeirfærir
um að einbeita sér, muna, álykta
og ákvarða.
Hin, sem er komin úr
Churchill’s Medical Dictionary
er á þessa leið:
Hugur skipuleg heild sál-
frœðilegra ferla og innihalds-
þátta, sem gerir einstaklingnum
fœrt að svara innra og ytra áreiti
á samþœttan og virkan hátt og
tengja núverandi svörun bœði
því sem áður hefir gerzt og því