Læknablaðið - 15.09.1997, Blaðsíða 67

LÆKNABLAÐIÐ 1997; 83
603
íðorðasafn lækna 92
Stoðleggur
Valur Þór Marteinsson,
læknir á FSA, sendi tölvupóst
og langaði til að koma á fram-
færi heitinu stoðleggur, sem
hann notar um stent. Það bætist
þá hér með í hópinn (sjá íðorða-
pistla 85-87). Vel má vera að
stoð sé besta almenna heitið, en
að nota megi samsett heiti, svo
sem stoðleggur, stoðnet eða
stoðrör, eins og við á um hvert
fyrirbæri, þegar þörf er á nánari
lýsingu.
Kári Sigurbergsson, læknir á
Reykjalundi, sendi afrit af nýrri
og bráðskemmtilegri grein þar
sem fjallað er um uppruna heit-
isins stent (Mayo Clin Proc
1997;72:377-9). Greinarhöf-
undur telur búnaðinn heita eftir
Charles Thomas Stent (1807-
1885), föður þess sem undirrit-
aður tilgreindi í 85. pistli sam-
kvæmt læknisfræðiorðabók
Stedmans. Hafa skal það sem
sannara reynist.
Gömul verkefni
Tvö, að því er virðist einföld,
en í reynd nokkuð erfið verk-
efni hafa beðið umfjöllunar síð-
an í vetur og vor. Um er að ræða
það að finna íslensk heiti á fyrir-
bærin minipill og miniscope.
Þessi erlendu heiti eru bæði ný-
leg og hvorugt finnst í íðorða-
safni lækna. Verkefnin ættu að
vera einföld vegna þess að orð-
hlutarnir eru allir vel þekktir og
koma fyrir í öðrum fræðilegum
samsetningum, sem fyrir löngu
hafa fengið íslensk heiti. Um
sum heitin eru skoðanir þó
skiptar og sum þarf að endur-
skoða.
Orðhlutinn mini- er kominn
úr latínu, sennilega af hærri stig-
um lýsingarorðsins parvus,
smár, lítill, sem stigbeygist
þannig að miðstigið er minor,
smærri. minni, og hástigið min-
imus, smæstur, minnstur.
Enska nafnorðið minumum er
af sama stofni, notað um lág-
mark, minnsta fjölda, minnstu
stærð, lægstu gráðu eða minnsta
magn af einhverju. Eðlilegast er
að gera ráð fyrir að mini- í fyrr-
greindum samsetningum sé
komið af miðstiginu og hafi
verið ætlað að vísa til tiltekinna
fyrirbæra, sem væru minni en
eða smærri en þau sem þegar
voru í notkun. Tilvísun í það
minnsta eða smæsta sem þekk-
ist, dregin af hástiginu, finnst
undirrituðum ólíklegri, en þó
ekki alveg óhugsandi.
Pillan
Pill er að sjálfsögðu enskt
heiti, þó komið úr latínu, þar
sem pila merkir hnöttur, bolti
eða kúla og pilula lítill bolti eða
lítil kúla. íslenska tökuorðið
pilla er af sama uppruna. Ekki
má gleymast að það var upphaf-
lega eingöngu notað um lyfja-
kúlur (pilulae), en er nú gjarnan
notað af leikmönnum um hvers
kyns lyfjatöflur (tablettae).
Með ákveðnum greini, pillan
(the pill), hefur heitið í mörg ár
haft sérstaka merkingu og verið
notað um getnaðarvarnarlyf í
töfluformi. Enska heitið the
minipill vísar einmitt í slíkt, eða
samkvæmt lýsingu líf- og lækn-
isfræðiorðabókar Wileys: getn-
aðarvarnarlyf, sem tekið er um
munn og inniheldur annað hvort
lítinn skammt af prógestíni eða
prógestín og mjög lítinn skammt
af estrógeni. Undirrituðum
kemur ekki annað betra í hug í
bili en heitin litla pillan eða
smápillan. Vera má að pínupill-
an komi til greina, en ókostur er
að pína merkir ekki eingöngu
lítið af einhverju, heldur einnig
kvöl eða þjáning.
Spegill eða sjá
Heitið scope er dregið af
grísku sögninni skopein, að
skoða, og hefur lengi verið not-
að í samsettum heitum tiltek-
inna skoðunartækja, svo sem
microscope (smásjá) og tele-
scope (kíkir). Þegar slíku tæki er
beitt til skoðunar, er aðgerðin
gjarnan nefnd scopia, til dæmis
microscopia, smásjárskoðun.
Undirritaður lagði það á sig að
leita rækilega í íðorðasafni
lækna og tókst að finna þar heiti
á rúmlega 70 áhöldum og tækj-
um sem nefnd eru scope á
ensku. Islensk heiti langflestra
enda á -sjá (kviðarholssjá) eða
-spegill (kokspegill), en einnig
koma þar fyrir tæki (skyggni-
tæki), pípa (hlustpípa), mælir
(sjónásmælir) og verpill (mynd-
verpill). Við yfirlestur kemur í
ljós að full þörf er orðin á sam-
ræmingu, sem dæmi má nefna
að colonoscope er skráð sem
ristilspegill, en sigmoidoscope
sem bugaristilssjá, og eso-
phagoscope sem vélindisspegill,
en gastroscope sem magasjá.
Undirrituðum sýnist að heitið
-sjá sé í flestum tilvikum besti
kosturinn, þannig að opthalmo-
scope verði augnsjá, otoscope
verði eyrnasjá og rhinoscope
verði nefsjá. Framhald í næsta
pistli.
Jóhann Heiðar Jóhannsson
(netfang: johannhj@rsp.is)