Læknablaðið : fylgirit - 01.07.1995, Blaðsíða 28

28
LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81
Björn Sigurðsson
Um myndgreiningartækni
Hefði grein þessi verið skrifuð fyrir nokkrum
árum, hefði fyrirsögn hennar væntanlega verið
Um röntgengreiningu, svo nátengd er sérgrein
þessi innan læknisfræðinnar nafni Wilhelms Kon-
rad Röntgen og uppgötvun, sem hann gerði nán-
ast af tilviljun fyrir hartnær 99 árum, þann 8.
nóvember 1895. Hann var prófessor í eðlisfræði
og síðar rektor háskólans í Wíirtzburg í Þýska-
landi. Hann var að rannsaka eiginleika bak-
skautsgeisla (rafeinda) í rafeindalampa þegar
hann uppgötvaði aðra tegund geisla, sem komu
frá rafeindalampanum og gátu fengið efni til að
flúrljóma, smugu gegnum ýmis efni og þegar hann
bar höndina milli lampans og flúrljómandi plötu
komu í ljós á plötunni útlínur handarbeinanna.
Hann sökkti sér niður í rannsóknir þessara geisla,
sem hann kallaði X-geisla og í lok desember sama
árs hafði hann lokið við handrit að grein um eigin-
leika geislanna, sem í flestum Evrópulöndum eru
við hann kenndir og kallaðir röntgengeislar, en í
enskumælandi löndum X-rays. Fyrir uppgötvun
sína hlaut hann verðlaun Nóbels þegar þau voru í
fyrsta sinn veitt fyrir afrek í eðlisfræði árið 1901.
Röntgen áttaði sig fljótt á hagnýtu gildi uppgötv-
unar sinnar, en aðrir héldu áfram þróun þessarar
nýju tækni til notkunar í læknisfræði og í byrjun
þessarar aldar var víða farið að nota röntgentæki
á sjúkrahúsum. Til Islands barst þessi nýja tækni
árið 1914, Röntgenstofnun Háskólans var stofnuð
1. janúar það ár, en brautryðjandinn á þessu sviði
var Gunnlaugur Claessen læknir og er saga rönt-
genfræða á Islandi nátengd nafni hans. Eftir hann
liggur meðal annars kennslubók rituð á dönsku,
sem gefin var út 1940 og notuð til kennslu í grein-
inni á Norðurlöndum.
Fyrstu röntgentækin á íslandi voru tekin í notk-
un í apríl 1914 og var hægt að nota þau bæði til
gegnumlýsingar og til myndatöku á glerplötur, en
fyrsta gegnumlýsingin í tilraunaskyni var gerð á
trésmiði sem vann við uppsetningu tækjanna. Öfl-
un rafmagns fyrir tækin var ýmsum vandkvæðum
bundin þar til rafstöðin við Elliðaár tók til starfa
sumarið 1921.
Höfundur er sérfræöingur í geislagreiningu.
í byrjun var notagildi röntgentækninnar fyrst
og fremst á sviði greiningar og eftirlitsmeðferðar
beinbrota og sjúkdóma í beinum og til greiningar
ýmissa aðskotahluta, en fljótlega var einnig farið
að röntgenrannsaka hin ýmsu líffæri í brjóstholi
og kviðarholi. Þegar röntgentæknin barst til ís-
lands var berklaveikin algengasti alvarlegi smit-
sjúkdómurinn á Islandi og ein algengasta dánar-
orsök ungs fólks. Þeir sem nú eru miðaldra og
eldri muna vel eftir baráttunni við berklana og
hvernig gegnumlýsingu var beitt við berklaleit og
eftirlit. A fjórða áratugnum var jafnvel farið með
farandröntgentæki um landið til berklaleitar og í
rafmagnslausum sveitum var bflvél látin knýja
rafal fyrir röntgentækin.
Smám saman þróuðust bæði tækin og tæknin og
notkunarsvið röntgengreiningar víkkaði. Til sög-
unnar komu ýmis geislaþétt efni, sem nota mátti
sem skuggaefni til j-annsókna ýmissa líffærakerfa
svo sem meltingarfæra, þvagfæra, taugakerfis og
blóðrásar.
Auk röntgentækninnar sjálfrar hafa aðrar
myndgreiningaraðferðir komið til sögunnar og
unnið sér fastan sess í rannsóknarstarfsemi. Má
þar fyrst nefna ómtækni (einnig nefnd sónar) þar
sem hátíðnihljóðbylgjur eru sendar inn í líkams-
vefina og endurvarp þeirra notað til að byggja upp
mynd. Sú tækni er hliðstæð bergmálsdýptarmæl-
um ogfiskileitartækjum skipa. ísótópaskanni not-
ar skammlífan geislavirkan ísótóp sem oftast er
bundinn burðarefni sem leitar til ákveðinna líf-
færa svo sem nýrna eða til vefjameinsemda svo
sem meinvarpa í beinum, en þannig sjást þau mun
fyrr en á venjulegri röntgenfilmu. A áttunda ára-
tugnum komu tölvusneiðmyndatækin til sögunn-
ar en þar stýrir tölva röntgentækinu, safnar mæl-
ingagögnum og býr til úr þeim þverskurðarmynd
af viðkomandi líffæri eða líkamshluta, sem skoða
má á skjá og færa yfir á filmu. Hverri einstakri
mynd má líkja við sneið úr brauðhleif sem hefur
ákveðna þykkt, oftast 2-10 mm en sneiðafjöldi í
algengum rannsóknum getur verið í bilinu fimm
til 40 eða jafnvel fleiri. Þessari tækni hefur fleygt
fram og myndgæði og hraði rannsókna aukist með
hverri nýrri kynslóð tækja.
Nýjasta stórbyltingin á sviði læknisfræðilegrar