Læknablaðið : fylgirit - 01.07.1995, Síða 53

LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81
53
Ingvar Þóroddsson
Fita — hreyfíng
„Allt er breytingum undirorpið“ kemur upp í
hugann þegar maður hugsar um heilsufar Islend-
inga síðustu áratugi og þær þjóðfélagsbreytingar
sem orðið hafa. Það eru ekki svo margir áratugir
síðan vannæring var vandamál meðal Islendinga
og fólk þurfti að reyna að komast yfir orkumikinn
mat og þá einkum feitmeti og var þá dýrafita
fremst í flokki. Því var bændum uppálagt að fram-
leiða sem feitast kjöt og þeir þóttu hvað mestir
menn og frískastir sem borðuðu sem mest af fitu.
Einnig var erfiðisvinna mun algengari en nú og
orkueyðsla því að jafnaði mun meiri.
Svo breyttust aðstæður. Sjónvarpið kom til sög-
unnar, svo tölvurnar. Bflum fjölgaði, fótgangandi
og hjólandi fækkaði. Margt fleira breyttist og það
dró úr hreyfingu fólks. Mataræði breyttist ekki en
reykingar jukust.
Fljótlega komu fram breytingar á heilsufari
fólks þannig að aukning varð í sjúkdómum, eink-
um þeim sem tengjast æðakerfi og einnig jukust
illkynja sjúkdómar. Beinbrotum fjölgaði og virtist
sem bein fólks væru viðkvæmari en áður og ekki
dró úr gigtsjúkdómum, svo sem slitgigt þó að álag
minnkaði.
Ýmsir glöggir menn fóru að hyggja að hverju
þetta sætti og komust fljótt að því að stærsta
breytingin sem hafði orðið hjá mannfólkinu fyrir
utan hreyfingarleysið eða kannski sem afleiðing
þess, var að heildarþyngd fólks jókst og mittismál
gerðist allt meira.
Hlutfall fitu í líkamsþyngd jókst en hlutfall
vöðva minnkaði.
Áframhaldandi rannsóknir sýndu að fita í blóði
fólks hafði hækkað, einkum lágþéttni blóðfita.
Blóðsykur hafði hækkað, beinþynning aukist.
Við neyttum meiri sykurs, sérstaklega úr gos-
drykkjum og sælgæti og reykingar jukust.
Síðasta áratuginn hefur þó orðið breyting á,
einkum síðustu árin. Því miður hefur sykurneysla
ekki minnkað, jafnvel frekar aukist, en neysla fitu
hefur minnkað og heldur hefur dregið úr reyking-
um. Færri fá hjarta- og æðasjúkdóma.
Höfundur er sérfræðingur í heimilislækningum.
En hvernig hangir þetta saman
Það hefur sýnt sig að þegar mikil fita er í blóð-
inu, einkum í formi lágþéttni fitusýru, þá annað
hvort festist fitan við æðavegginn eða ef þeir eru
eitthvað skemmdir, getur hún troðið sér inn í
æðaveggina og myndað þar þykkildi. Einnig er
vitað að ýmis efni í tóbaksreyk og of hár blóð-
þrýstingur skemma hið fína innra lag æðanna og
auðveldar þannig fitunni að gera óskunda. í þessi
fituþykkildi kemur síðan kalk og fleiri efni og
þarna myndast fyrirferð í æðinni sem þrengir
hana og gerir það að verkum að blóðskortur og
þar með súrefnisskortur getur orðið í þeim vefjum
sem æðin á að næra. Það sem við þekkjum best í
þessu sambandi er kransæðastífla og hjartadrep
sem henni getur fylgt.
Ekki er öll fita jafn vond og háþéttni fitusýrur
flytja fitu úr blóðinu til lifrarinnar, en lifrin sér um
að umbreyta fitunni bæði þannig að hún geti nýst
okkur sem orkuforðabúr og einnig er okkur nauð-
synlegt að hafa visst magn af fitu til ýmissar lík-
amsstarfsemi og uppbyggingar í líkamanum.
Eftir að þessi sannindi komu upp á borð, hefur
verið rekinn sterkur áróður fyrir því að fólk
grenni sig. Allir þurfa að vera sem næst kjör-
þyngd. Gefin hafa verið út fleiri hundruð ef ekki
þúsundir af ráðum í þessu sambandi, mjög misvit-
ur. í upphafi virðist mest áhersla hafa verið lögð á
megrunarkúra. Þar má víða, einkum í auglýsing-
um, sjá tölur um ótrúlegan árangur, það er að
segja mikill fjöldi kflóa hvarf á skömmum tíma.
Hvað síðan skeði hjá þessu fólki sem lagði svona
mikið af vitum við ekki, en rannsóknir hafa sýnt
að flestir þeirra sem fóru í slíka megrunarkúra
þyngdust mjög fljótt aftur og urðu jafnvel þyngri
en áður.
Líkami okkar er nefnilega þeim eiginleikum
búinn að hann reynir að viðhalda ákveðnu jafn-
vægi. Þannig reynir hann að viðhalda fitumagninu
sem við höfum í okkur. Hann kemur sér upp
æðum, taugum, hvötum og fleiru til að þjóna
þessum fituvef. Líkaminn fer að líta á fitumagnið
sem eðlilegt og reynir að halda í það sem lengst.
Líkaminn fylgist reglulega með magni fitunnar.
Ef magn hennar lækkar skyndilega, grípur líkam-
inn inn í og heldur fastar í fituna en áður. Líkam-